برنامه مداخله­ای، جو­انگیزه تبحر، رویکرد معلم-محور،  شایستگی حرکتی ادراک شده، شایستگی حرکتی واقعی، کودکان دبستانی، مهارت­های حرکتی بنیادی، مهارت­های حرکتی دستکاری

 

 

فهرست مطالب
چکیده أ‌

فهرست مطالب.. أ‌

فصل اول: طرح تحقیق. 1

مقدمه 2

بیان مسئله 6

اهمیت و ضرورت تحقیق. 11

اهداف پژوهش.. 13

هدف کلی.. 13

اهداف اختصاصی.. 13

فرضیات تحقیق. 14

فرض کلی.. 14

فرضیات اختصاصی.. 14

محدودیت­های تحقیق. 14

الف: محدودیت­های قابل کنترل. 14

ب:محدودیت­های غیر قابل کنترل.. 15

تعاریف مفهومی و عملیاتی واژه­های کلیدی. 16

الف: تعاریف مفهومی.. 16

ب: تعاریف عملیاتی.. 17

فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه 18

مقدمه 18

اصطلاحات رایج در رشد حرکتی. 18

رشد.. 22

رشد حرکتی.. 22

الگوی حرکت… 23

مهارت حرکتی.. 23

نظریه­های رشد حرکتی. 20

دیدگاه بالیدگی.. 24

 

دیدگاه توصیفی.. 25

دیدگاه رفتاری. 21

دیدگاه پردازش اطلاعات… 25

دیدگاه شناختی.. 26

دیدگاه بوم شناختی.. 26

دیدگاه ادراک-عمل.. 26

نظریه سیستم­های پویا 27

مراحل رشد حرکتی از نظر گالاهو (مدل ساعت شنی) 24

نظریه کوه رشد حرکتی. 27

مدل نیوول(محدودیت­ها) 32

انواع محدودیت­ها 29

محدودیت­های فردی… 33

محدودیت­های محیطی.. 34

محدودیت­های تکلیف… 34

طبقه­بندی مهارتهای حرکتی. 30

مهارت­های استواری… 34

مهارت­های حرکتی جابجایی.. 35

مهارت­های حرکتی دستکاری… 35

مهارت­های دستکاری و محدودیت­های محیطی آنها 32

1- دریافت کردن : 36

محدودیت­های محیطی دریافت کردن: 36

2-پرتاب کردن : 36

محدودیت­های محیطی پرتاب: 37

3-ضربه با دست از پهلو : 37

محدودیت­های محیطی ضربه از پهلو: 37

4- ضربه با پا : 37

محدودیت­های محیطی ضربه با پا: 38

5-دریبل ساکن : 38

محدودیت­های محیطی دریبل ساکن: 38

6-غلتاندن توپ از پایین دست : 39

جایگاه مداخلات رشدی در مدل گالاهو 35

اهمیت مهارت­های حرکتی بنیادی و رابطه فعالیت بدنی با کفایت حرکتی. 35

مشارکت در فعالیت بدنی و رابطه آن با انگیزش.. 38

نظریه انگیزش کفایت… 42

تعلیم و تربیت حرکتی. 39

رشد مهارت­های حرکتی بنیادی. 39

آموزش و نقش آن در رشد الگوهای حرکتی بنیادی. 40

فرصت تمرین. 40

مداخله در مهارت­های حرکتی بنیادی. 41

پیامدهای مرتبط با جو انگیزشی ادراک شده 47

ادبیات پیشینه 49

نتیجه گیری. 51

فصل سوم: روش شناسی. 53

روش شناسی تحقیق: 59

روش و طرح پژوهش: 54

جامعه آماری و نمونه تحقیق: 54

متغیرهای پژوهش: 54

الف- متغییر مستقل: 59

ب- متغییر وابسته: 61

ابزار جمع­آوری اطلاعات. 57

شیوه اجرا 59

فصل چهارم 61

تحلیل آماری. 62

4-1- یافته­های توصیفی. 63

4-1-2- توصیف وضعیت شایستگی حرکتی واقعی آزمودنی ها 63

4-1-3- توصیف وضعیت شایستگی حرکتی ادراک شده آزمودنی ها 66

4-2- یافته­های استنباطی. 66

4-2-1- بررسی وضعیت توزیع نرمال داده­های پژوهش…. 72

4-2-2- مقایسه ی وضعیت شایستگی حرکتی واقعی آزمودنی های پژوهش در پس آزمون و پیش آزمون.. 72

4-2-3- مقایسه ی وضعیت شایستگی حرکتی ادراک شده آزمودنی­های پژوهش در پس­آزمون و پیش­آزمون.. 73

4-2-4- آزمون فرضیه ها 69

4-2-4-1- پیش فرض­های لازم برای استفاده از تحلیل کوواریانس…. 74

الف- پیش فرض­های فرضیه اول.. 74

ب- پیش فرض­های فرضیه دوم 70

ج- پیش فرض­های فرضیه چهارم 71

د-  پیش فرض­های فرضیه پنجم. 72

نتایج مربوط به آزمون فرضیه 1: 78

نتایج مربوط به آزمون  فرضیه 2: 80

تحلیل کواریانس وضعیت شایستگی حرکتی واقعی گروه دوم (رویکرد معلم محور) و گروه شاهد.. 80

نتایج مربوط به فرضیه 3: 81

نتایج مربوط به آزمون فرضیه 4: 83

نتایج مربوط به فر ضیه 5: 84

نتایج مربوط به فرضیه 6: 85

فصل پنجم. 78

بحث و نتیجه گیری. 79

مقدمه 79

خلاصه پژوهش.. 79

بحث.. 80

اولین فرضیه پژوهش…. 80

دومین فرضیه پژوهش…. 81

سومین فرضیه پژوهش…. 82

چهارمین فرضیه پژوهش…. 83

پنجمین فرضیه پژوهش. 84

ششمین فرضیه پژوهش…. 85

نتیجه گیری: 87

پیشنهادات تحقیق. 89

پیشنهادات پژوهشی.. 89

پیشنهادات کاربردی… 90

منابع. 91

پیوست­ها 98

پیوست شماره یک…. 98

پیوست شماره دو. 99

پیوست شماره سه. 100

پیوست شماره چهار. 102

چکیده لاتین. 103

عنوان لاتین ……………………………………………………………………………………………… 104

 

 

 
 
فصل اول: طرح تحقیق
 

 

 

 

 

 
 

 

 

مقدمه
 

رشد یک فرایند مداوم است که با تشکیل سلول تخم آغاز و با مرگ پایان می­یابد و تمام جنبه­های رفتار آدمی را شامل می­­­شود. رشد حرکتی یکی از جنبه­های رشد است که در تکامل انسان نقش مهمی دارد و با سایر بخش­های رشد انسان تعامل دارد (گالاهو، اوزمون و گودوی، 2012) و فرایندی است که طی آن الگوهای حرکتی یاد گرفته می­­­شود­ (هی وود، 2009). بر اساس دیدگاه سیستم­های پویا، رشد حرکتی در نتیجه تعامل سه عامل فرد، محیط و تکلیف رخ می دهد. بر اساس طبقه­بندی متعارفی که از سن تقویمی انجام شده است، از زمانی که جنین تشکیل می شود تا زمان مرگ، هفت دوره سنی برای انسان تعریف شده­است (گالاهو، اوزمون و گودوی، 2012). دوره کودکی سومین دوره زندگی انسان است که دوره بدون دردسر زندگی است. یک کودک طبیعی هیچ نگرانی جز بازی ندارد. در این دوره خزانه حرکتی فرد شکل می­گیرد و بعنوان منبعی برای ادامه زندگی مورد استفاده قرار می­گیرد. در این دوره عملکرد جسمانی کودک وابسته به سن، جنس و محیط (وضعیت اجتماعی- اقتصادی و…) است (مصطفوی و همکاران، 2013). دوره کودکی خود به چند مرحله تقسیم می­شود که شامل دوره نوپایی، کودکی اولیه و کودکی ثانویه است (گالاهو، اوزمون و گودوی، 2012).

دوره پیش دبستانی (4 تا 6 سال) وسال­های اولیه دبستان (تا9 سالگی) که شامل اواخر کودکی اولیه و کودکی میانی می­باشد، بعنوان دوره حساس رشدی، در رشد مهارت­های بنیادی شناخته شده است (پاین و ایساکس، 2011). یکی از مدل­های معروف که رشد حرکتی را طبقه­بندی کرده است، مدل ساعت شنی گالاهو می­باشد. بر­اساس این مدل رشد حرکتی به چهار مرحله تقسیم شده­است که عبارتند­از: دوره حرکات بازتابی (دوره جنینی تا 1 سالگی)، دوره حرکات مقدماتی (تولد تا 1 سالگی)، دوره حرکات بنیادی (2 تا 7 سالگی) و دوره حرکات تخصصی (7سالگی به بعد). دوره حرکات بنیادی سومین دوره رشد حرکتی است که بعنوان اساس رشد حرکتی دوره­های بعد شناخته شده و شامل مهارت­های دستکاری، جابجایی و استواری است. کودک از طریق این مهارت­ها، ابتدا بصورت جداگانه و سپس در ترکیب با هم، درگیر کاوش و آزمایش محیط اطراف می­شود. مهارت­های بنیادی، وسیله ارتباط با دنیای اطراف به حساب می­آیند و دوره کودکی دوره ظهور این مهارت­ها می­باشد. بر اساس شواهد تحقیقی، رشد مهارت­های بنیادی در کودکان می­تواند نقش مهمی در جلوگیری از کم تحرکی در بزرگسالی داشته باشد (گالاهو، اوزمون و گودوی، 2012). ارتباط مهارت­های حرکتی با سایر جنبه­های شخصیتی، روانی و اجتماعی، لزوم پرداختن به این موضوع را بعنوان یک ضرورت در کودکان مطرح می­کند (پاین و ایساکس، 2011).

بر اساس مدل همکوشی بین فعالیت بدنی و کفایت حرکتی (استودن، 2008)، یک ارتباط پویا و دوطرفه میان شابستگی حرکتی و فعالیت بدنی وجود دارد. کفایت حرکتی در واژه­های معمول FMS[1] تعریف شده­است و به خزانه حرکتی که شامل مهارت­های بنیادی است اشاره دارد. براساس این مدل، هر چه کودک فعالیت بدنی بیشتری داشته باشد، شانس بیشتری برای رشد مهارت­های بنیادی دارد. در­نتیجه کفایت حرکتی بیشتری خواهد داشت و بالعکس. سطوح بالای کفایت حرکتی، گنجینه حرکتی بزرگتری را فراهم کرده و شانس مشارکت در فعالیت های بدنی متنوع، بازی و ورزش را بالا می­برد، در نتیجه کودک درک بیشتری از خود پیدا کرده و از مشارکت در فعالیت­های بدنی و بازی لذت بیشتری می­برد. بنابراین سطوح شایستگی ادراک شده بالاتری خواهد داشت. کفایت حرکتی ادراک شده، اشاره به این دارد که کودک چگونه توانایی خود را در انجام مهارت­های حرکتی تفسیر می­کند (گالاهو، اوزمون و گودوی، 2012؛ گابارد، 2008).

همچنان­که گفته شد، یکی از پایه­های مهارت­های بنیادی، مهارت­های دستکاری است که شامل اعمال نیرو به اشیاء و یا دریافت نیرو از آن­ها می­باشد (پاین وایساکس، 2011). این مهارت­های بیش از سایر مهارت­های بنیادی، نیازمند هماهنگی چشم- دست و چشم- پا می­ باشند و بیش از آن­ها نیازمند دقت و مداخله هستند. بر اساس تحقیقات انجام شده، در هر دو گروه پسران و دختران، این مهارت­ها نسبت به سایر مهارت­های بنیادی، دچار ضعف و عقب ماندگی بیشتری هستند. در این میان دختران بیش از پسران از این ضعف رنج می­برند که از دلایل این عقب ماندگی، به پایین بودن آگاهی بدنی و محدودیت­های محیطی اشاره شده ­است (گالاهو، اوزمون و گودوی، 2012). لذا ارائه برنامه­های مداخله­ای با تاکید بر جبران این دلایل، میتواند این مهارت­ها را ارتقاء بخشد.

ارائه مداخلات حرکتی مناسب برای افزایش کفایت حرکتی واقعی و کفایت حرکتی ادراک شده این کودکان، ضروری به نظر می رسد چراکه می تواند به رشد مهارت­های مربوط به زندگی روزمره و بهبود وضعیت روانی وافزایش اعتماد بنفس آن­ها کمک کند (پاین و ایساکس، 2011). در طراحی مداخلات حرکتی، باید به محدودیت­های سه گانه فرد، محیط وتکلیف توجه شود. بر همین اساس مداخلات حرکتی باید با توجه به ماهیت مهارت­های مربوط و با تمرکز بر عوامل موثر در رشد آن­ها طراحی و اجرا شود. همچنین این مداخلات باید بصورت اختصاصی و بطور مستقیم مهارت­های مورد مداخله را درگیر کند (پاین و ایساکس، 2011). برنامه­های مداخله­ای باید فرصت تمرین و درگیر شدن را در مهارت مورد نظر برای فرد فراهم کند تا با افزایش فرصت­های تمرینی، زمینه رشد مهارت فراهم شود (گالاهو، اوزمون و گودوی، 2012). بر اساس استاندارد­های موسسه ملی ورزش وتربیت بدنی آمریکا[2](NASPE)، کودکان دبستانی باید در مهارت­های بنیادی کفایت لازم را رشد داده تا بعنوان واحد­های ساختمانی ومهارت­های حرکتی و فعالیت­های بدنی آینده عمل کند (گالاهو، اوزمون و گودوی، 2012). غنی سازی مهارت­های بنیادی در این دوره، می­تواند زمینه رشد هر چه بیشتر این مهارت­ها را در سنین بعدی، مخصوصا در دوران مدرسه، فراهم کند (گابارد، 2008).

روش­هایی برای ارائه مداخلات حرکتی وجود دارد که از آن جمله می­توان به دو رویکرد کودک محور و معلم محور اشاره کرد (گالاهو، اوزمون و گودوی، 2012).

جوانگیزه تبحر(جو انگیزشی تبحر[3](MMC): در این رویکرد اختیار بصورت تدریجی از معلم به کودک منتقل می­شود و معلم فقط نقش یک ناظر را خواهد داشت (گالاهو، اوزمون و گودوی، 2012). یکی از اصول پذیرفته شده در آموزش این است که فرد بطور مستقیم در فرایند تمرین و آموزش درگیر شود و انگیزه او برای یادگیری افزایش یابد. بر همین اساس باید تمرکز فرایند یادگیری و آموزش بر یادگیرنده باشد (ادواردز، 2010). رویکرد کودک محور که توسط رادیسیل و همکاران (1982) ارائه شده است، دارای خودکاری بالای کودک در تکمیل تکالیف و فعالیت­ها بر اساس ترجیح خود کودک است. جو انگیزشی تبحر از طریق سازماندهی آموزش نزدیک 6 ساختار در یک جلسه (TARGET) گسترش یافته است. این رویکرد بر مولفه­های تکلیف، خودکاری، گروه بندی، ارزشیابی و زمان استوار است (گالاهو، اوزمون و گودوی، 2012؛ ادورادز، 2010). در اینجا هر ساختار این برنامه به اختصار توضیح داده خواهد شد (ادواردز، 2010).

1-تکلیف [4](T): در جو انگیزه تبحر فراگیر تکلیف را در سطوح متفاوتی از دشواری، بر اساس توانایی خود تمرین می­کند که لازم است هر تکلیف در سه سطح دشواری پایین، متوسط و بالا طراحی شود.

2-اختیار ([5]A): کودک در تصمیم گیری برای در­گیر شدن در هر تکلیف و طراحی قوانین تمرین، مختار است.

3-پاداش (R[6]): برای افزایش انگیزه کودک باید از پاداش کلامی و غیر کلامی استفاده شود.

4-گروه بندی (G[7]): کار در گروه­های کوچک و ناهمگن انجام خواهد شد، تشکیل و انحلال گروه­ها بر اساس سلیقه کودک است.

5- ارزیابی[8]E): تلاش، دانش و رشد مهارت­ها بصورت محرمانه شناسایی خواهد شد و مقایسه بر اساس اجرا­های قبلی فرد انجام خواهد شد نه مقایسه با دیگران.

6- زمان(T[9]): در قالب مدت زمان تعیین شده برای هر جلسه، کودک می­تواند در هر ایستگاه به دلخواه خود تمرین کند.

روش معلم – محور[10]: در این رویکرد معلم بعنوان هسته آموزش مطرح بوده و کودک نقشی در جریان طراحی و نحوه اجرای آموزش ندارد و فقط تابع دستورات معلم بوده و یک برنامه را که از قبل توسط معلم طراحی شده­است اجرا می­کند (گالاهو، اوزمون و گودوی، 2012). این روش بعنوان یک روش سنتی مطرح بوده و در اکثر مراکز آموزشی استفاده می­شود.

با توجه به اهمیت مهارت­های حرکتی بنیادی و دلایل ذکر شده برای طراحی مداخلات حرکتی مناسب برای این مهارت­ها و بویژه مهارت­های دستکاری دختران، مطالعه حاضر با هدف بررسی اثر یک دوره مداخله مهارت­های دستکاری بر کفایت حرکتی واقعی و کفایت حرکتی ادراک­ شده دختران دبستانی شهرستان سنندج، با دو رویکرد جو انگیزشی تبحر و معلم محور انجام خواهد شد. نتایج چنین مطالعاتی در طراحی مداخلات رشدی ویژه برای محیط­های آموزشی، به منظور ارتقاء سطح رشدی کودکان مفید خواهد بود.

بیان مسئله
حرکت ذات زندگی و اولین وسیله کسب اطلاعات است وکانون مرکزی رشد کودک است. با گذر زمان رشد حرکتی کودک تغییر می­کند. کودک با حرکت فعال شده و به محیط واکنش نشان می دهد. همزمان با تغییرات حرکتی، در خصایص روانی-اجتماعی هم تغییراتی ایجاد می شود (پاین و ایساکس، 2011). بنابراین توجه به رشد حرکتی کودک، در واقع توجه به مهارت­های حسی- ادراکی است زیرا حرکت بستر مناسبی برای رشد مهارت­های ادراکی، اجتماعی و هیجانی است. رشد حرکتی کودک همراه با تقلید و آزمایش و خطا است و آزادی حرکت و ایجاد فرصت­های محیطی مناسب برای پیشرفت این روند ضروری است. دستکاری و کنترل محیط برای مداخله مثبت در رشد حرکتی، نه فقط اثرات مثبت و سازنده­ای بر سایر جنبه­های رشد دارد، بلکه در یادگیری مهارت­های حرکتی بعدی و حضور فعال در مراکز اجتماعی تاثیر می­گذارد (پاین و ایساکس، 2011).

مهارت­های حرکتی بنیادی (FMS)، زیر بنای حرکات فرد در آینده است و به عنوان بلوک­های ساختمانی حرکات آینده در نظر گرفته می­شود که خزانه حرکتی فرد را تشکیل داده و هر چه غنی­تر باشد فرد در آینده مشکلات کمتری خواهد داشت (گالاهو، اوزمون و گودوی، 2012)، (گابارد، 2008). بر اساس مدل همکوشی کفایت حرکتی و فعالیت بدنی (2008)، یک رابطه پویا و دوطرفه بین کفایت حرکتی و فعالیت جسمانی وجود دارد. منظور از کفایت حرکتی، کسب میزان معینی از الگوهای حرکتی پایه است که خزانه حرکتی فرد را تشکیل می­دهد و کودک در فعالیت­های روزمره، بازی و ورزش از آن­ها استفاده می­کند (گالاهو، اوزمون و گودوی، 2012). فعالیت جسمانی بیشتر منجر به کفایت حرکتی بیشتر می­شود و بالعکس. رابطه بین کفایت حرکتی و فعالیت جسمانی در طول زمان تغییر می­کند. همچنان­که فرد به کودکی میانی (3 تا5 سال) و نوجوانی (10 تا 20 سال) ورود می­کند، این رابطه قوی­تر می­شود. این نشان می­دهد در سال­های اولیه کودکی، افرادی که در زمینه­های وسیعی از مهارت­های حرکتی بنیادی، به شایستگی رسیده­اند، به احتمال زیاد در آینده قادر خواهند بود این مهارت­ها را بیشتر بکار برده و بیشتر در بازی، ورزش و فعالیت جسمانی درگیر شوند (گالاهو، اوزمون و گودوی، 2012). ادراک توانایی­های جسمانی یک عامل اثر گذار در رشد است که کفایت حرکتی ادراک شده نامیده می­شود (گالاهو، اوزمون و گودوی، 2012؛ رابینسون و گوودوی، 2009). کودکان با شایستگی ادراک شده بالا، اغلب اعتماد بنفس بیشتری دارند و تلاش بیشتری انجام می­دهند و تکالیفی را انتخاب می­کنند که توانایی آن­ها را به چالش کشیده و از فرایند یادگیری لذت می­برند. یافته­های اخیر نشان می­دهد کفایت حرکتی ادراک شده برای انگیزش یادگیرندگان جوان ضروری است. هر چه کفایت حرکتی ادراک شده بیشتر باشد، تمایل بیشتری به درگیر شدن در فعالیت­ها وجود دارد که به نوبه خود منجر به افزایش اعتماد بنفس و لذت از فعالیت می­شود (رابینسون، 2009). بر اساس نظر استودن (2008) کفایت حرکتی واقعی و کفایت حرکتی ادراک­­ شده اجزاء ضروری مشارکت در حرکات، فعالیت بدنی وآمادگی جسمانی مرتبط با سلامت است (گالاهو، اوزمون و گودوی، 2012).

در رابطه با مهارت­های حرکتی بنیادی یک تصور غلط وجود دارد که این مهارت­ها بصورت خود بخود و بر اساس فرایندهای بالیدگی رشد کرده و عوامل محیطی در آن نقشی ندارد. اگرچه بالیدگی نقش مهمی در رشد این حرکات دارد اما نباید عوامل محیطی، فرصت­های تمرین، تشویق و آموزش را در رشد این مهارت­ها نادیده گرفت. برای اینکه خزانه حرکتی کودک غنی شود و مهارت­های بنیادی به رشد مطلوب برسد، نیاز به طراحی مداخلات حرکتی برنامه ریزی شده و هدفمند وجود دارد (گالاهو، اوزمون و گودوی، 2012). همچنین با توجه به اینکه با افزیش سن، مهارت­های بنیادی تدریجاً تثبیت می­شوند و کمتر از مداخلات و تمرین تأثیر می پذیرد، لذا برنامه­هایی که برای بهبود این مهارت­ها طراحی می­شود باید بر سنین قبل از 7 سالگی متمرکز شود (گابارد، 2008).

همچنین با توجه به اینکه رابطه بین کفایت حرکتی ادراک شده و مهارت­های بنیادی با افزایش سن قوی­تر می­شود، لذا ارائه مداخلات در این زمینه نباید بر سنین کودکی اولیه تمرکز داشته باشد زیرا در این دوران این رابطه چندان برقرار نیست (گابارد، 2008). با توجه به محدودیت­هایی که ذکر شد، انتظار می­رود بهترین سن برای ارائه مداخلات حرکتی به منظور افزایش کفایت حرکتی واقعی وکفایت حرکتی ادراک شده، دوره پیش دبستان و دبستان باشد (گابارد، 2008). اما از آنجاییکه باافزایش سن، رابطه بین کفایت حرکتی ادراک شده و فعالیت بدنی افزایش می­یابد، لذا مناسب­ترین سن برای اثر بخشی مداخلات هم بر کفایت حرکتی واقعی و هم بر کفایت حرکتی ادراک شده، دوره دبستان و علی­ا­لخصوص دامنه سنی 8 تا 10 سال می­باشد (گابارد، 2008).

یکی از پایه­های مهارت­های بنیادی، مهارت­های دستکاری است که شامل دسترسی، چنگ زدن و رها کردن اشیاء است. بر اساس نتایج تحقیقات انجام شده، در بین مهارت­های بنیادی در هر دو گروه پسران ودختران، مهارت­های دستکاری دچار ضعف و عقب ماندگی بیشتری است که این مسئله، اهمیت مداخله در این مهارت­ها را برای جبران عقب ماندگی، افزایش می­دهد. همچنین تحقیقات نشان داده­اند دختران نسبت به پسران در مهارت­های دستکاری، دچار عقب ماندگی بیشتری هستند که از مهمترین دلایل این عقب ماندگی، به پایین بودن آگاهی بدنی در دختران ونقش عوامل محیطی (عوامل اجتماعی وفرهنگی مانند کمبود فرصت های تمرین و آموزش) اشاره شده است (گالاهو، اوزمون و گودوی، 2012).

به­همین دلیل باید مداخلات حرکتی مناسبی برای کاهش و حذف این عوامل طراحی شود. بر همین اساس تعداد روبه رشدی از مطالعات در زمینه رشد حرکتی، نقش برنامه­های آموزشی یا مداخلات مهارت­های حرکتی را در رشد مهارت­های بنیادی در کودکان پیش دبستانی را بررسی کرده­اند. اثر مثبت مداخلات مهارت حرکتی در زمینه­های مختلف گزارش شده است که عبارتند از: 1-زمینه­های تربیت بدنی 2- محیط­های پیش دبستانی مانند برنامه فرصت برتر 3- کودکانی که محروم هستند (گالاهو، اوزمون و گودوی، 2012). اثر بخشی مداخلات بر مهارت­های بنیادی ثابت شده است، اما نکته مهم در این­ باره، نحوه ارائه مداخله است. در این رابطه سه رویکرد آموزشی مطرح شده است که عبارتند از: 1- رویکرد آموزش مستقیم (معلم-محور)؛ 2- رویکرد جوانگیزه تبحر (کودک-محور)؛ 3- والدین به عنوان معلم (گالاهو، اوزمون و گودوی، 2012).

در این تحقیق دو رویکرو کودک- محور و معلم- محور مورد توجه قرار خواهد گرفت. رویکرد معلم- محور، یک روش سنتی آموزش وتمرین می­باشد که نحوه ارائه مداخله، قوانین و زمان آن بر اساس نظر معلم بوده و شاگرد در جریان مداخله منفعل بوده و تابع دستور معلم می­باشد. معلم یا مربی تکلیف را نمایش و توضیح داده و کودک مطابق با آن پاسخ می­دهد. در این محیط کودک گزینه یا ترجیحی برای انتخاب فعالیت ندارد (گالاهو، اوزمون و گودوی، 2012). رویکرد جو انگیزه تبحر (کودک- محور)، بر محوریت کودک در جریان آموزش و بازی تمرکز دارد. در این روش اختیار بصورت تدریجی از معلم یا مربی به کودک منتقل می­شود و معلم فقط نقش یک ناظر را در جریان آموزش دارد. جو انگیزه تبحر یک روش کودک محور است که بر اساس تئوری جو انگیزشی طراحی شده و در قالب ساختار 6 بعدی TARGET ارائه شده است (گالاهو، اوزمون و گودوی، 2012؛ ادواردز، 2010). منطق رویکرد این است که چنین جو آموزشی انگیزش کودک را برای شرکت در تکلیف و تنظیم سرعت یادگیری خود بالا می­برد (هارتر، 1998). یک نکته مهم این است که افراد برای نشان دادن شایستگی خود و توانایی خود در ورزش، تربیت بدنی و سایر فعالیت­ها شرکت می­کنند (سالمون، 1996؛ نیکولز، 1984). نیکولز ثابت کرد دو حالت دستیابی به هدف موجود شامل تکلیف محوری و خود محوری است (نیکولز، 1984)، که در زمینه دسترسی اجرا می­شوند و ناظر بر این است که افراد چگونه توانایی خود را تعریف می­کنند. در حالت خود محوری، اجرای فرد بر اساس مقایسات هنجاری یا اجتماعی قضاوت می­شود. در این حالت موفقیت بطور مستقیم به توانایی مرتبط است و فرد تمایل به نشان دادن توانایی خود به دیگران دارد و بر اساس اجرای دیگران مقایسه می شود و باور فرد این است که با تلاش هر چه کمتر به موفقیت برسد.

در مقابل، تکلیف محوری با تمایل فرد به تبحر در آموزش مشخص می­شود. موفقیت بر پایه تلاش وجست و جوی افراد برای تبحر در یک مهارت به اجرای فرد نسبت داده می­شود و یادگیرنده تمایل به تلاش برای رسیدن به تبحر در مهارت دارد. در این حالت استراتژی­های تشخیص ویژگی­های کلیدی محیطی رشد کرده و منجر به ایجاد یک محیط یادگیری تبحر-محور می­شود (گالاهو، اوزمون و گودوی، 2012). بر اساس حالت خود محوری، جو درگیری در اجرا مطرح شده است که اجرای فرد با هنجارهای موجود مقایسه شده و یادگیرنده در رابطه با موفقیت خود در مقایسه با دیگران دچار استرس و نگرانی می­شود (ایموس، 1992). در مقابل، برای حالت تکلیف محوری، جو تبحر مطرح شده که بر مشارکت یادگیرنده و تمرکز بر پیشرفت در مقایسه با اجراهای قبلی فرد مشخص می­شود (ایموس، 1988). دو رویکرد کودک محور و معلم محور به واسطه تفاوت­های اساسی با یکدیگر داشته و اثرات رفتاری متفاوتی بر کودک دارند، همانگونه که باولر (2009) اشاره کرده است، کودک در جو آموزشی کودک محور زمان بیشتری را صرف فعالیت­های متوسط تا شدیدکرده و انگیزه بالایی نشان می­دهد. در این راستا این مسأله مطرح می­شود که آیا این تفاوت رفتاری می­تواند منجر به اکتساب متفاوت مهارت­های حرکتی بنیادی به ویژه مهارت­های دستکاری شود؟

هاروود، کی گان و اشمیت (2014)، با مرور 104 تحقیق منتشر شده از سال 1990 تا 2014، درباره کاربرد جوانگیزه تبحر در وزرش و تربیت بدنی، دریافتند که جو تبحر بطور پایداری با شایستگی ادراک شده، اعتماد بنفس، تمرین و استراتژی­های رقابتی وابسته است.

پس از بررسی مجموع تحقیقات، نویسندگان دریافتند که تحقیقات آینده باید بر انگیزش در جلسات فعالیت بدنی و و ورزش تمرکز کنند. تحقیقات متعددی به موضوع مهارت­های بنیادی در دوره کودکی و نوجوانی پرداخته­اند. رابینسون و همکاران (2012)، با ارائه یک برنامه مداخله­ای بر مهارت­های بنیادی کودکان دبستانی با رویکرد جو انگیزه تبحر، دریافتند امتیازات مهارت­های جابجایی و دستکاری وامتیازات کل آزمون رشد حرکتی درشت TGMD-2[11]، در مقایسه با قبل از مداخله افزایش معنی­داری یافت، اما بهبود معنی­داری در مهارت­های استواری آنها مشاهده نشد. هاردی و همکاران (2012)، اثر یک مداخله متمرکز بر مهارت­های بنیادی را بر کفایت حرکتی واقعی و ادراک شده کودکان 10 ساله را تأیید کرده و این عامل را به عنوان پیش­گوی فعالیت جسمانی این افراد معرفی کردند. رابینسون (2013)، اثر برنامه حرکتی مبتنی بر جو انگیزه تبحر را بر مهارت­های دستکاری کودکان پیش دبستانی دارای تاخیر رشدی، بدون در نظر گرفتن عامل جنسیت، به شکل مثبتی ارزیابی کردند.

آنچه که از مرور نتایج تحقیقات در زمینه مداخلات مهارت های حرکتی بنیادی بدست می آید، اثر بخشی مداخلات حرکتی با تأکید بر غنی سازی محیط و رفع محدودیت های محیطی است، در عین حال، اثر این مداخلات با در نظر گرفتن سایر محدودیت­ها، جای کار فراوان دارد (رابینسون و گودوی ، 2009). از طرف دیگر، با توجه به اینکه بیشتر مداخلات متمرکز بر کل مهارت­های بنیادی بوده اند، چالش بعدی اثر متمایز آنها بر مهارت­های حرکتی بنیادی به شکل اختصاصی­تر مانند دستکاری است، چرا که هر دسته از مهارت­های بنیادی، نیازهای جداگانه­ای دارند (رابینسون، 2013). نتیجه تحقیقات اندک در زمینه اثر مداخلات بر مهارت­های دستکاری دو چالش مهم اثر گذار را به خوبی مطرح نموده­اند، که شامل نقش جنسیت و اثر سایر محدودیت­های محیطی مانند نوع و مدت آموزش می­باشد. بر این اساس می­توان بیان داشت مطالعه حاضر برای پاسخگویی به دو سوال زیر طراحی شده است:

آیا ارائه مداخلات حرکتی با تمرکز بر رفع محدودیت­های محیطی مهارت­های دستکاری دختران دبستانی، تاثیری برکفایت حرکتی این کودکان در دو بعد واقعی و ادراک شده دارد؟
کدام یک از رویکرد­های جو انگیزه تبحر و معلم محور، مناسب­ترین روش برای ارائه مداخله است؟
اهمیت و ضرورت تحقیق
مهارت­های حرکتی بنیادی، پایه واساس رفتار انسان است. این مهارت­ها لازمه ارتباط مستقل کودک با محیط هستند. تبحر در این مهارت­ها کفایت حرکتی و فعالیت­های حرکتی را در مراحل بعدی زندگی تحت تاثیر قرار می­دهد (گالاهو، اوزمون و گودوی، 2012). کرایمر و هاردی (2011)  در مروری بر تحقیقات حوزه مهارت­های بنیادی، به تعداد کم مداخلات انجام شده در مورد رشد مهارت­های حرکتی بنیادی در دختران اشاره و نیاز به انجام چنین مداخلاتی را برجسته کرده­اند. آن­ها نشان داده­اند سطح تبحر در مهارت­های حرکتی بنیادی در بین دانش آموزان دختر پایین است. مهارت­های بنیادی باید بصورت جداگانه مورد بررسی و مداخله قرار گیرد تا بتوان مداخلات مناسب را برای هر یک طراحی کرد، زیرا هر یک از این مهارت­های نیاز­های جداگانه و متفاوتی دارند (لوگان و رابینسون، 2011).

مهارت­های دستکاری که بعنوان یکی از پایه­های مهارت­های حرکتی بنیادی مطرح است، در هر دو گروه پسران ودختران نیاز به توجه بیشتری دارد، زیرا میزان عقب ماندگی در این مهارت­ها بیشتر است و این ضعف در دختران بیشتر از پسران است (گالاهو، اوزمون و گودوی، 2012). با توجه به اهمیت این موضوع، تحقیقات کمی بصورت اختصاصی مهارت­های دستکاری وعلی­الخصوص مهارت­های دستکاری دختران را مورد توجه قرار داده­اند (ای پاچ، 2005). همچنین مطالعات بسیار کمی وجود دارد که اثر نوع آموزش را بطور همزمان با مقایسه دو رویکرد آموزشی (جوانگیزشی تبحر و معلم –محور) در دختران دبستانی بررسی کند (هاردی، 2012؛ ای پاچ، 2005) و جامعه هدف آنها نیز، کودکان پیش دبستانی بوده است (مارتین، 2009). با توجه به اینکه رابطه بین شایستگی حرکتی و فعالیت بدنی، در سن پیش دبستانی چندان بر قرار نیست (گابارد، 2008)، لذا مطالعات بیشتری در سنین بالاتر و با مقایسه این دو رویکرد لازم است. مطالعاتی هم که تا کنون بصورت تک رویکردی انجام شده است، فقط بر فرصت­های تمرینی بعنوان محدودیت محیطی تاکید داشته و سایر محدودیت­های محیطی را مورد بررسی قرار نداده است (مارتین، 2009). مطالعات گذشته بیشتر بر دوره پیش دبستانی تمرکز داشته­اند اما با توجه به اینکه رابطه بین فعالیت بدنی و کفایت حرکتی ادراک شده در دوره پیش دبستانی چندان رابطه قوی و موثری نیست (گابارد، 2005) و با افزایش سن این رابطه قوی­تر می شود، اما مطالعات گذشته بیشتر بر دوره پیش دبستانی تاکید کرده است (ای پاچ، 2005) که این امکان وجود دارد اثر بخشی مداخلات بطور واضح نشان داده نشود. لذا مطالعات باید بر سنین بالاتر انجام شود تا اثر بخشی مداخلات بیشتر مشخص شود، به همین دلیل دامنه سنی 8 تا 10 سال انتخاب شده است که مناسب­ترین دوره است (گابارد، 2008).

با توجه به مدل همکوشی بین کفایت حرکتی و فعالیت بدنی (2008) و­اهمیت رشد مهارت­های بنیادی، توجه به رشد مهارت های بنیادی ضروری بنظر می­رسد. زیرا مهارت­های بنیادی، بعنوان بلوک­های ساختمانی حرکات کارآمد و موثر آینده عمل می­کنند. اگر مهارت­های بنیادی به اندازه کافی رشد نکند، به شایستگی حرگی واقعی و بدنبال آن کفایت حرکتی ادراک شده، لطمه وارد می­شود و اعتماد بنفس فرد هم لطمه می­بیند. مهارت­های دستکاری بعنوان آسیب پذیرترین مهارت­ها در بین مهارت­های بنیادی مطرح است (گالاهو، اوزمون و گودوی، 2012). رشد مهارت­های دستکاری همانند سایر مهارت های بنیادی، تحت تاثیر سه عامل مهم فرد، محیط وتکلیف می­باشد و با توجه به اینکه یکی از دلایل اصلی ضعف مهارت­های دستکاری در دختران محدودیت­های محیطی است، لذا می­توان با طراحی مداخلات حرکتی مناسب، زمینه رشد هر چه بهتر این مهارت­ها و بدنبال آن افزایش کفایت حرکتی مهارت­های بنیادی را فراهم کرد و برنامه­های مناسبی را برای رشد این مهارت­ها، با معرفی مناسب­ ترین روش ارائه آنها در مراکز پیش دبستانی و سایر مراکز آموزشی ارائه داد. همچنین این انتظار می­رود دختران شایستگی جسمانی ادراک شده پایین تری که تحت عنوان نحوه ارزیابی کودکان از شایستگی­شان در ورزش­ها، جذابیت جسمانی و آمادگی جسمانی تعریف می­شود داشته باشند و در نتیجه از فعالیت جسمانی لذت کمتری می­برند (وایس، 1996). بنابراین لازم است با طراحی برنامه­های مداخله ای موثر، کفایت حرکتی ادراک شده را در آنان افزایش داد تا بتوان زمینه را برای شرکت هرچه بیشتر در فعالیت بدنی و پیشگیری از عوارض بی تحرکی و عدم فعالیت بدنی فراهم کرد.

اهداف پژوهش
هدف کلی
تعیین اثر برنامه مداخله­ای مهارت­های دستکاری، بر شایستگی حرکتی دختران دبستانی با دو رویکرد جوانگیزشی تبحر (کودک- محور) و معلم- محور و مقایسه این دو رویکرد با هم.

اهداف اختصاصی
تعیین اثر برنامه مداخله مهارت­های دستکاری با رویکرد جوانگیزه تبحر، بر شایستگی حرکتی واقعی دختران دبستانی.
تعیین اثر برنامه مداخله مهارت­های دستکاری با رویکرد معلم- محور، بر شایستگی حرکتی واقعی دختران دبستانی.
تعیین اثر برنامه مداخله مهارت­های دستکاری با رویکرد جوانگیزه تبحر ، برشایستگی حرکتی ادراک شده دختران دبستانی
تعیین اثر برنامه مداخله مهارت­های دستکاری با رویکرد معلم- محور، بر شایستگی حرکتی ادراک شده دختران دبستانی
مقایسه اثر برنامه مداخله مهارت­های دستکاری با دو رویکرد جوانگیزه تبحر و معلم- محور، بر شایستگی حرکتی واقعی دختران دبستانی
مقایسه اثر برنامه مداخله مهارت­های دستکاری با دو رویکرد جوانگیزه تبحر و معلم- محور ، بر شایستگی حرکتی ادراک دختران دبستانی
فرضیات تحقیق
فرض کلی
برنامه مداخله مهارت­های بنیادی دستکاری با دو رویکرد جوانگیزه تبحر و معلم- محور، بر شایستگی حرکتی واقعی و ادراک شده دختران دبستانی، در مقایسه با گروه شاهد تاثیر متفاوتی دارد.

فرضیات اختصاصی
رویکرد جوانگیزه تبحر در مداخله مهارت­های دستکاری، بر شایستگی حرکتی واقعی دختران دبستانی در مقایسه با گروه شاهد، تاثیر دارد.
رویکرد معلم- محور در مداخله مهارت­های دستکاری، بر شایستگی حرکتی واقعی دختران دبستانی در مقایسه با گروه شاهد تاثیر دارد.
دو رویکرد جوانگیزه تبحر و معلم- محور مداخله مهارت دستکاری اثر متفاوتی بر شایستگی حرکتی واقعی دختران دبستانی دارند.
رویکرد جوانگیزه تبحر در مداخله مهارت­های دستکاری، بر شایستگی حرکتی ادراک شده دختران دبستانی در مقایسه با گروه شاهد تاثیر دارد.
رویکرد معلم- محور در مداخله مهارت­های دستکاری، بر شایستگی حرکتی ادراک شده دختران دبستانی در مقایسه با گروه شاهد تاثیر دارد.
دو رویکرد جوانگیزه تبحر و معلم- محور مداخله مهارت­های دستکاری اثر متفاوتی بر شایستگی ادراک شده حرکتی دختران دبستانی دارد.
1-Fundamental Movement Skill

1-National Association Sport And physical Education

2- Motivational Mastery Climate                                                                    

1-Task

مزایای اندازه‌گیری سرمایه فکری:/پایان نامه اجزای سرمایه فکری
منافع و مزایای اندازه‌گیری سرمایه فکری

شناسایی و نقشه‌یابی (نقشه‌برداری[1]) داراییها نامشهود
شناخت الگوهای جریانهای دانشی در درون سازمان
اولویت‌بندی مباحث دانشی حیاتی و سرنوشت‌ساز
تسریع و شتاب دادن به الگوهای یادگیری درون سازمانی
شناسایی بهترین عملیات[2] و اشاعه آن در سرتاسر سازمان
تحت نظارت داشتن مستمر ارزش داراییها و پیدا کردن راههایی برای افزایش ارزش آنها
درک شبکه‌های اجتماعی سازمان و شناسایی عاملان تغییر
افزایش نوآوری
درک بیشتری از این موضوع که چگونه دانش، یکسری روابط متقابل را بوجود می‌آورد.
افزایش فعالیتهای همکاری و فرهنگ تسهیم دانش در نتیجه افزایش آگاهی از منافع و مزایای مدیریت دانش
افزایش خود ادراکی کارکنان از سازمان و افزایش انگیزش آنها
ایجاد و خلق فرهنگ عملکردگرا (Kannan et al., 2004).
افزایش شفافیت
منجر به هزینه سرمایه کمتر
افزایش قیمت سهام
می‌تواند به عنوان یک وسیله بازاریابی مورد استفاده قرار گیرد.(Seetharaman et al., 2002)
بهبود خط مشی‌گذاری در سطح ملی و کاهش شکاف اطلاعاتی در بازارهای مالی و موفقیت شرکتها در زمینه اجرای

 

استراتژیهای خود.
و … .

چرا باید با وجود اینکه اندازه‌گیری سرمایه فکری دارای این چنین مزایایی است اما تلاشهای کمی در این زمینه صورت گرفته است ؟

شاید یکی از مهمترین دلایل این امر، بخاطر عدم اجماع در مفهوم، طبقه‌‌بندیها و اجزای سرمایه فکری و گوناگونی و تعدد روشهای اندازه‌گیری سرمایه فکری است که شرکتها را به اندازه‌گیری سطح سرمایه‌های فکری خود، راغب نمی‌کند.

اندازه‌گیری و گزارش‌دهی سرمایه فکری، یکسری هزینه‌های عملیاتی را افزایش می‌دهد که محصول قوانین جدید و بوروکراسی است.
اندازه‌گیری و گزارش‌دهی سرمایه فکری موجب می‌شود که برخی از اطلاعات حساس رقابتی که قبلاً فاش نشده بود در قلمرو عمومی افشا شود که ممکن است به ضرر سازمان تمام بشود.
اندازه‌گیری سرمایه فکری باعث افزایش ریسکهای بدهی کاربران می‌شود که این بخاطر نمایش و نشان دادن اطلاعات آینده مداری که نمی‌تواند مستدل باشد.
ارزشگذاری سرمایه فکری برخلاف داراییها مشهود، خیلی ذهنی است یک نمونه کوچک از این موضوع اندازه‌گیری مهارتهای فنی شرکتهای با تکنولوژی پیشرفته و بالا است.
استانداردها اندازه‌گیری و گزارش‌دهی هنوز درمراحل ابتدایی خود بسر می‌برند و مبهم و ساختار نیافته هستند. (Seetharaman et al., 2002)
با افزایش پیچیدگی طبقه‌بندیها سرمایه فکری یک مشکلی که بوجود می‌آید این است که عملیات حسابداری سنتی نمی‌تواند برای شناسایی و اندازه‌گیری داراییها نامشهود جدید در سازمان بویژه در سازمانهایی که مبتنی بر دانش هستند کاری انجام دهد. (Petty et al., 2000)
مطالعه و اندازه‌گیری سرمایه فکری بیشتر به عنوان یک هنر توصیف می‌شود تا یک علم و دربرگیرنده عوامل روانی و خلاقیت و شامل یک ترکیبی از مطالعات رفتاری است. (Lim et al., 2004)

بیشتر تحقیقات انجام شده در زمینه سرمایه فکری ، پیمایشی و مطالعه موردی بوده است و برای درک بهتر از روشهای اندازه‌گیری سرمایه فکری باید از سایر روشهای تحقیق نیز باید استفاده کرد(Petty et al., 2000). استفاده از رویکرد اقدام پژوهشی و رویکردهای چند روشی و متعدد در این زمینه بسیار مفید است.
اما یکی از مهمترین مشکلات در زمینه اندازه‌گیری سرمایه فکری ، به روشهای و سیستم‌های ناکارآمد و ناکارآ حسابداری و پارادایم حسابداری سنتی مربوط می‌شود (Lim et al., 2004 and Chen et al., 2004 and Kannan et al., 2004, Seetharaman et al., 2002)
[1]– Mapping

[2]– Best Practices

لینک جزییات بیشتر و دانلود این پایان نامه:

یافته‌ها: نتایج تحقیق نشان می‌دهد کتابخانه ملی کانادا، با داشتن ویژگی‌هایی نظیر برنامه‌ریزی دقیق، گستره حمایت از خدمات کتابخانه‌ها و رهبری آن‌ها، نحوه حراست از میراث ملی، هماهنگی با خدمات آرشیوی و نیز تلاش برای تشویق مردم در استفاده از اطلاعات برای توسعه ملی از دو سازمان دیگر موفق‌تر است.

کاربرد: این مطالعه می‌تواند به مدیریت تغییر و  به برنامه‌ریزی در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران کمک کند.

توصیه‌ها: تحلیل یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد اقداماتی نظیر بازبینی اساسنامه، تجدید نظر در مدیریت، بازنگری نحوه ادغام کتابخانه ملی و اسناد ملی و تجدید نظر در روش برنامه‌ریزی‌ می‌تواند به بهبود شرایط کتابخانه ملی ایران کمک کند.

کلیدواژه‌ها: مطالعات تطبیقی ، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران- کتابخانه و آرشیو کانادا- کتابخانه ملی استرالیا

 فهرست مندرجات

کلیات پژوهش 1

1-1. مقدمه و بیان مساله تحقیق : 2

2-1 ضرورت انجام تحقیق: 3

1-3. سوالات: 4

1-4. هدف‌ها: 4

1-5. چه کاربردهایی از انجام این تحقیق متصور است: 4

1-6. استفاده‌کنندگان از نتیجه این پایان نامه: 4

1-7. جنبه جدید بودن و نوآوری طرح در چیست؟ 5

1-8. روش تحقیق 5

1-9. ابزار گردآوری اطلاعات 5

1-10. گروه هدف: 6

1-11. روش تجزیه و تحلیل اطلاعات : 7

1-12. تعاریف عملیاتی 7

1-13. محدودیت‌های پژوهش 7

مبانی نظری و پیشینه پژوهش 9

2-1. مقدمه 10

2-2. کتابخانه‌های ملی 10

2-2-1. تعریف کتابخانه ملی 10

2-2-2 وظایف و کارکردها 12

 

2-2-3 چالش‌های پیش روی کتابخانه‌های ملی 15

2-2-4. ارزیابی کتابخانه‌های ملی 17

2-3. مطالعات تطبیقی در کتابداری 18

2-3-1 تعریف 21

2-3-2 دامنه مطالعات تطبیقی در کتابداری 22

2-3-3. هدف پژوهش‌های تطبیقی در کتابداری 23

2-3-4. روش‌شناسی پژوهش‌های تطبیقی در کتابداری 23

2-4 پیشینه پژوهش 24

2-4-1. پیشینه در ایران 26

2-4-2 پیشینه در خارج از کشور 28

2-4-3. جمع‌بندی 32

روش پژوهش 33

3-1 مقدمه: 34

3-1. گروه هدف 34

3-3. گردآوری داده‌ها 35

3-4. سازماندهی و تحلیل اطلاعات 36

یافته‌های پژوهش 38

4-1. مقدمه 39

4-2. بخش اول: کتابخانه ملی کانادا 39

4-2-1. کانادا 39

4-2-1-1. تاریخچه 40

4-2-1-2 ساختار حکومتی 41

4-2-1-3. ویژگی‌های جمعیتی 42

4-2-1-4. ارتباطات 42

4-2-1-5. وضعیت اقتصادی 42

4-2-2. شکل‌گیری کتابخانه ملی 43

4-2-3. انتقال به ساختمان جدید 45

4-2-4. برنامه‌های بازنگری دولت و کتابخانه ملی 46

4-2-5. ادغام با آرشیو ملی 50

4-2-5-1. آرشیو ملی کانادا قبل از ادغام 50

4-2-5-2. روند ادغام کتابخانه ملی و آرشیو ملی 51

4-2-6. کتابخانه و آرشیو کانادا 52

4-2-7. کتابخانه ملی کانادا: دیروز، امروز، فردا 55

4-3. بخش دوم: کتابخانه ملی استرالیا 56

4-3-1 استرالیا 56

4-3-1-1 تاریخچه 57

4-3-1-2 ساختار حکومتی 59

4-3-1-3 ویژگی‌های جمعیتی 59

4-3-1-4 وضعیت اقتصادی 60

4-3-2. خدمات کتابخانه ملی قبل از تأسیس کتابخانه ملی 60

4-3-3. تصویب قانون کتابخانه ملی استرالیا (تأسیس کتابخانه ملی استرالیا) 64

4-3-4. ساماندهی فعالیت‌های کتابخانه ملی بعد از تصویب قانون 65

4-3-4-1. ساماندهی خدمات کتابشناختی 66

4-3-4-2 تخصصی شدن دامنه وظایف 67

4-3-4-3. تمرکز بر روابط عمومی 69

4-3-5. کتابخانه ملی استرالیا و تحولات عصر اطلاعات 70

4-3-6. کتابخانه ملی استرالیا: دیروز، امروز، فردا 74

4-4. بخش سوم: کتابخانه ملی ایران 75

4-4-1. ایران 75

4-4-1-1. تاریخچه 76

4-4-1-2 ساختار حکومتی 77

4-4-1-3 ویژگی‌های جمعیتی 78

4-4-1-4. وضعیت اقتصادی 78

4-4-2. تأسیس کتابخانه ملی ایران 79

4-4-3. کتابخانه ملی در نخستین سال‌های تأسیس 80

4-4-4. ادغام مرکز خدمات کتابداری با کتابخانه ملی 82

4-4-5. تدوین اساسنامه 83

4-4-6. احداث ساختمان جدید 84

4-4-7. ادغام سازمان اسناد ملی و کتابخانه ملی ایران 85

4-4-7-1. سازمان اسناد ملی ایران قبل از ادغام با کتابخانه ملی 86

4-4-7-2. روند ادغام 87

4-4-8. سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران 88

4-4-9. استفاده از فناوری در سازمان اسناد و کتابخانه ملی 89

4-4-10. چشم‌انداز سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران 90

4-5. بخش چهارم: پاسخگویی به سوالات پژوهش 91

4-5-1. سوال اول: جایگاه کتابخانه‌های ملی استرالیا، کانادا و ایران در ساختار سیاسی و اجتماعی کشورشان چیست؟ 92

4-5-2. سوال دوم: سه کتابخانه‌ ملی مقایسه شده چگونه رهبری می‌شوند؟ 93

4-5-2-1. ریاست 93

4-5-2-2. مدیریت و گزارش‌دهی 94

4-5-2-3. ادغام 95

4-5-3. سوال سوم: ساختار سازمانی این کتابخانه‌ها چگونه است؟ 96

4-5-3-1. ساختار سازمان 96

4-5-3-2. مراکز منطقه‌ای 98

4-5-4. سوال چهارم: اهداف و خط مشی این کتابخانه‌ها از چه قرار است؟ 99

4-5-4-1. مبنای شکل‌گیری 99

4-5-4-2. کتابخانه ملی و میراث ملی 100

4-5-5. سوال پنجم: چه خدمات و فعالیت‌هایی در این کتابخانه‌ها ارائه و اجرا می‌شود ؟ 102

4-5-5-1. دسترس پذیر کردن منابع 102

4-5-5-2. رهبری خدمات کتابخانه‌ای در سطح کشور 104

4-5-5-3 خدمات به گروه‌های ویژه 105

4-5-5-4. مدیریت و ارائه منابع دیجیتالی 107

4-5-5-5. روابط عمومی 108

4-5-6. جمع‌بندی 109

نتیجه‌گیری و پیشنهادات 110

5-1. مقدمه 111

5-2. خلاصه پژوهش 111

5-3. پیشنهادات 112

5-3. جمع بندی 114

5-4. پیشنهاداتی برای پژوهش‌های آتی 115

منابع 116

پیوست 1: سیاهه وارسی به نقل از دستنامه کتابداری تطبیقی 129

پیوست 2: ساختار سازمانی کتابخانه و آرشیو کانادا 134

پیوست 3: ساختار سازمانی کتابخانه ملی استرالیا 135

پیوست 4: ساختار سازمانی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران 136

پیوست 5: سیاهه وارسی کتابخانه ملی کانادا 138

پیوست 6: سیاهه وارسی کتابخانه ملی استرالیا 154

پیوست 7: سیاهه وارسی ایران 165

پیوست 8: تصاویر ساختمان های کتابخانه های ملی کانادا، ایران و استرالیا 181

پیوست 9: تصاویر وب سایت‌های کتابخانه های ملی کانادا، ایران و استرالیا 184

مقدمه و بیان مساله تحقیق :
سازمان‌ها، به ویژه در بخش عمومی و در سطح ملی، موجودیت‌های پیچیده‌ای هستند که پیدایش و تحول آن‌ها تحت تأثیر شرایط و مناسبات بی‌نهایت متنوع رخ می‌دهد. این شرایط و مناسبات در فرآیندهای تصمیم‌گیری مرتبط با آن‌ها تبلور می‌یابد. مقایسه روند رشد و توسعه پدیده‌های مشابه در بستر جوامع مختلف، به شرط آنکه واجد قدر کافی مشابهت باشند، می‌تواند منتهی به شناخت عمیق‌تر و دست یافتن به بصیرت در خصوص آن‌ها شود (در مورد پایه‌های معرفت شناختی مقایسه در فصل دوم بحث شده است).

سازمان مورد مطالعه در پژوهش حاضر کتابخانه‌ ملی ایران است. کتابخانه‌ها و آرشیوهای ملی هر کشور حافظ میراث مستند ملت خود هستند و در کنار آن به پیشرفت خدمات کتابخانه‌ای و آرشیوی در کشور نیز کمک می‌کنند. سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران نیز با عهده‌گیری این وظایف به عنوان اصلی‌ترین عنصر خدمات کتابداری و آرشیوی در کشور به شمار می‌رود. کتابخانه ملی و سازمان اسناد ملی ایران طی دو دهه گذشته شاهد تحولات عظیم بوده‌اند. از بیش از هفتاد سالی که از تأسیس کتابخانه ملی ایران می‌گذرد، جایگاه و کمیت و کیفیت خدمات آن ثابت و بدون تغییر نبوده است. ارتقای جایگاه کتابخانه ملی از بخش بالنسبه کوچک در وزارتخانه فرهنگ و آموزش عالی به معاونت ریاست جمهور بعد از تصویب اساسنامه در 1369، آن را به سازمانی بزرگ و خودمختار تبدیل کرد. به علاوه با جدا شدن سازمان اسناد ملی از سازمان مدیریت و برنامه‎ریزی و پیوستن آن به کتابخانه ملی (1381)، کتابخانه ملی و اسناد ملی به سازمان بزرگتری به نام سازمان‌ اسناد و کتابخانه ملی ایران تبدیل شدند. افزایش چشمگیر شمار نیروی انسانی سازمان جدید و ساخته شدن دو بنای عظیم برای دو بخش آرشیو و کتابخانه، مقدمات توسعه‌ این سازمان بزرگ و خودمختار بود. جایگیری دو سازمان کتابخانه ملی و اسناد ملی در پوسته جدید و هماهنگی آن‌ها با تحولاتی چون توسعه تکنولوژی اطلاعات و تغییر اشکال منابع اطلاعات، در عین گستراندن چشم انداز حیطه عمل، آینده پرچالشی را برای آن‌ها رقم می‌زند. مرور فعالیت‌های گذشته و بررسی و ارزیابی روند توسعه سازمان می‌تواند به برنامه‌ریزی درست در چنین شرایط متغیری کمک کند.

یکی از راه‌های سنجش عملکرد هر سازمان آگاهی از عملکرد سازمان‌های مشابه است. در مورد کتابخانه ملی ایران نیز مقایسه روند توسعه، ساختار و برنامه‌ها، با کتابخانه‌های ملی دیگری (به ویژه از نمونه‌های موفق در کشورهای توسعه یافته) می‌تواند رهنمودهای مناسبی در اختیار ما قرار دهد. در این میان، مقایسه با کتابخانه‌های ملی پیشرو نظیر کتابخانه کنگره آمریکا و کتابخانه ملی انگلستان به دلیل وسعت و سابقه بلند مدت این کتابخانه کمتر احتمال دارد به نتایج کاربردی منجر شود. اما مقایسه کتابخانه ملی کشور با کتابخانه‌هایی که شرایط مشابهی نظیر تاریخ تأسیس و اندازه کم وبیش مشابه دارند، می‌تواند جنبه‌هایی از روند توسعه آن‌ها را به نحوی به تصویر بکشد که برای الهام‌گیری قابل استفاده باشد. به همین دلیل کتابخانه‌های کانادا و استرالیا به دلیل شباهت‌هایی چون تاریخ تأسیس، اندازه و همچنین برخورداری از امتیازاتی چون بهره بردن از ارتباط با پیشگامان کتابداری (امریکا و انگلیس) نمونه‌های مناسبی برای مقایسه به نظر رسیدند. علاوه براین، سه کشور ایران، کانادا و استرالیا دارای شباهت‌هایی نظیر تنوع قومی و پراکندگی جغرافیایی هستند؛ وجود این شباهت‌های زمینه‌ای می‌تواند راهکارهای زیادی برای هماهنگی با شرایط موجود در کشور به دست دهد. لازم به ذکر است کتابخانه ملی کانادا علاوه بر شباهت‌هایی چون نزدیکی تاریخ تأسیس، مانند کتابخانه ملی ایران در سال‌های اخیر ادغام با آرشیو ملی را تجربه کرده است. بنابراین بررسی روند ادغام در دو سازمان، مدیریت، ساختار و فعالیت‌های‌آن‌ها می‌تواند نکات قابل توجهی را برای برنامه‌ریزی‌های آینده به دست دهد.

2-1 ضرورت انجام تحقیق:

جایگاه و ساختار مناسب هر نظام سازمانی شرط پایه‌ای برای کارائی و اثرگذاری آن است و کمک بزرگی به تحقق اهدافش می‌کند. یکی از راهکارهای شناخته شده برای ارتقای یک نظام سازمانی، مقایسه آن با نظام‌های مشابه است. سازمان کتابخانه‌ها و خدمات کتابداری نیز از این قاعده مستثنی نیستند.

با در نظر گرفتن بعضی وظایف کتابخانه‌های ملی نظیر صیانت از میراث ملی، رهبری خدمات کتابخانه‌ای در کشور و شرکت در مجامع بین‌المللی کتابداری، می‌توان این سازمان را در بین کتابخانه‌های یک کشور بی‌همتا دانست. به بیان دیگر هیچ کتابخانه‌ دیگری در سطح و اندازه کتابخانه ملی در کشور وجود ندارد که بتوان عملکرد را با آن مقایسه کرد.

مقایسه فعالیت‌های کتابخانه ملی ایران با سازمان‌های مشابه در کشورهای دیگر با به تصویر کشیدن اهداف، رویکرد، مسائل و مشکلات و برنامه‌ها، می‌تواند معیاری برای سنجش عملکرد به دست دهد که استفاده از نتایج آن تأثیر مثبتی در برنامه‌ریزی‌های آینده خواهد داشت.

1-3. سوالات:

1– جایگاه کتابخانه و آرشیو ملی کانادا، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران و کتابخانه ملی استرالیا در ساختار سیاسی و اجتماعی کشورشان چیست؟

2- این سازمان‌ها چگونه رهبری می‌شوند؟

3- ساختار سازمانی آن‌ها چگونه است؟ ( از چه زیر بخش‌هایی تشکیل شده‌اند؟ به صورت متمرکز اداره می‌شوند یا غیر متمر‌کز؟)

4- اهداف و خط مشی سازمان‌ها از چه قرار است؟

5- چه خدماتی و فعالیت‌هایی در آن‌ها ارائه و اجرا می‌شود ؟

1-4. هدف‌ها:

هدف این تحقیق بررسی ساختار، عملکرد و روند توسعه کتابخانه ملی در سه کشور ایران، کانادا و استرالیا با استفاده از رویکرد مقایسه‌ای است تا با کشف شباهت‌ها و تفاوت‌های آن‌ها، راه هایی برای توسعۀ کیفی خدمات کتابخانه ملی ایران ارائه شود.

1-5. چه کاربردهایی از انجام این تحقیق متصور است:

شیوه بررسی‌ای که در هدف به آن اشاره شد، کتابداری تطبیقی[1] خوانده می‌شود. مطالعات تطبیقی در کتابداری مقایسه نظر و عمل کتابخانه در کشورهای مختلف جهان است با هدف گسترش و تعمیق ادراک از مسائل حرفه کتابداری و راه حل‌های آن‌ها (سیمسوا و مک‌کی[2]، 1970، ص.15). نتایج این تحقیق می‌تواند با مقایسه روند پیدایش، توسعه، و موقعیت کنونی کتابخانه ملی ایران، کانادا و استرالیا به توسعه بصیرت خواننده برای ارتقا و بهبود عملکرد آن‌ها مدد رساند.

1-6. استفاده‌کنندگان از نتیجه این پایان نامه (اعم از موسسات آموزشی، پژوهشی، دستگاههای اجرایی و غیره):

اداره کل برنامه‌ریزی و توسعه سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران می‌تواند استفاده‌کننده اصلی از نتایج این تحقیق باشد .

1-7. جنبه جدید بودن و نوآوری طرح در چیست؟

در کشور تا کنون هیچ گونه کار جدی برای مقایسه جامع کتابخانه ملی ایران با سایر کتابخانه‌ها انجام نشده است.

1-8. روش تحقیق

پژوهش مورد نظر در دسته مطالعات تطبیقی جای می‌گیرد و در آن برای مقایسه کتابخانه‌های ملی در سه کشور مورد نظر- ایران، کانادا و استرالیا- از روش مطالعات تطبیقی در کتابداری استفاده می‌شود. طبق تعریف دانتون[3]: «تطبیق در کتابداری رویکردی پژوهشی است برای تحلیل کتابخانه‌ها، سیستم‌های کتابخانه‌ای، جنبه‌های مختلف کتابداری و مسائل کتابداری در دو یا چند محیط متفاوت اجتماعی، فرهنگی، ملی با زمینه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، ایدئولوژیکی و تاریخی. هدف از این تحلیل، درک و توصیف شباهت‌ها و تفاوت‌ها برای استنتاج تعمیم‌ها و اصول معتبر است» (دانتون،1973، ص.52) .

در پژوهش حاضر با استفاده از مدارک موجود و در دسترس، پیدایش و سیر تحول این کتابخانه‌ها بررسی شده وضع گذشته، حال و برنامه‌های آینده آن‌ها تشریح و در نهایت مقایسه می‌شوند.

1-9. ابزار گردآوری اطلاعات

بعضی متخصصان استفاده از سیاهه‌های وارسی برای انتخاب اطلاعات، جمع‌آوری و سازمان‌دهی آن‌ها را در مطالعات تطبیقی در کتابداری پیشنهاد می‌دهد. البته از آنجا که سیاهه‌ها کار را انعطاف‌ناپذیر کرده و برداشتی خطی به دست می‌دهند بیشتر متخصصان محدود شدن به آن‌ها را توصیه نکرده‌اند (سیمسوا و مک کی، 1361). به نظر فاسکت اولین گام در مطالعه تطبیقی ایجاد چارچوبی است که بتوان در داخل آن اطلاعات را جمع‌آوری و منظم کرد. این کار در وهله اول چندان دقیق نبوده و در حقیقت فقط چیزی بیش از تصور عمومی از مسئله‌ای که می‌خواهیم مطالعه کنیم نخواهد بود. در طول مطالعه هر چه اطلاعات بیشتری جمع‌آوری می‌کنیم کار ما بیشتر شکل می‌گیرد و در داخل چارچوب بیشتر جا می‌افتد (سیمسوا، 1371).

 در مطالعه حاضر، از قسمت‌هایی از سیاهه وارسی دستنامه کتابداری تطبیقی سیمسوا (این سیاهه در پیوست شماره 1 ارائه می‌شود.) که با محدوده مطالعه مرتبط است به عنوان چارچوب کلی استفاده شد. در نهایت نیز تلاش شد با ایجاد ارتباط بین اطلاعات خام جمع‌آوری شده با سیاهه‌ها، و تفسیر آن‌ها به نتیجه رسید و پیشنهاداتی را برای بهبود شرایط کتابخانه ملی ایران ارائه داد.

اطلاعات مورد نیاز با استفاده از مدارک موجود (منابع دست اول نظیر گزارش‌های سالانه، قوانین کتابخانه‌ها، آمار کتابخانه‌ها، گزارش‌ها و… منابع دسته دوم شامل مونوگراف‌ها، کتاب‌ها، مقالات مجلات، مطالعات موردی قبلی و …)، در بعضی موارد با مصاحبه (در داخل کشور) یا با ایمیل اطلاعات کلی در مورد این کتابخانه‌ها جمع‌آوری شده است.

1-10. گروه هدف:

 گروه هدف شامل کل جامعه مورد مطالعه است که عبارتند از: کتابخانه ملی ایران، کتابخانه ملی کانادا  و کتابخانه ملی استرالیا. هرچند این سه کتابخانه در شرایط کاملا متفاوتی شکل گرفته و فعالیت می‌کنند اما شباهت‌هایی نیز دارند که آن‌ها را به نمونه‌های مناسبی برای مقایسه تبدیل می‌کند. به عنوان مثال تنوع قومی، پراکندگی جغرافیایی، جنبش‌های ملی و قیام‌های استقلال طلبانه در طی تاریخ معاصر از شباهت‌های کلی سه کشور استرالیا، کانادا و ایران است. علاوه بر این موارد کتابخانه‌های ملی استرالیا و کانادا از لحاظ تاریخ تأسیس و اندازه تا حد زیادی مشابه ایران هستند؛ همچنین از آنجا که از امتیازاتی چون بهره بردن از ارتباط با پیشگامان کتابداری (امریکا و انگلیس) برخوردارند، به عنوان نمونه‌های مناسبی برای مقایسه انتخاب شده‌اند. علاوه بر موارد ذکر شده دلیل اصلی انتخاب کشور کانادا ادغام دو سازمان آرشیو ملی و کتابخانه ملی در سال‌های اخیر، نظیر ایران، است. بررسی‌های بعدی نشان داد ساختار سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران تا حد زیادی با سازمان مشابه در کانادا متفاوت است و در عمل کتابخانه ملی ایران به صورت مستقل از سازمان اسناد فعالیت می‌کند، بنابراین تصمیم گرفته شد کتابخانه ملی استرالیا نیز که به صورت مستقل از آرشیو فعالیت می‌کند به عنوان نمونه دیگری برای استنتاج راهبردهای عملی برای بهبود شرایط، مورد بررسی قرار گیرد.

1-11. روش تجزیه و تحلیل اطلاعات :

سیاهه وارسی آورده شده در کتاب دستنامه کتابداری تطبیقی سیمسوا به عنوان مبنای جمع‌آوری اطلاعات انتخاب شد و اطلاعات مورد نظر از گزارش‌های سالانه، مقالات، کتاب‌ها و … جمع‌آوری شد. سپس داده‌های مربوط به ساختار، خدمات و فعالیت‌ها در چند زمینه کلی و اصلی با هم مقایسه شدند با تفسیر آن‌ها پیشنهاداتی برای برنامه‌ریزی‌های آینده سازمان اسناد و کتابخانه ملی ارائه شده است.

1-12. تعاریف عملیاتی

– کتابخانه ملی ایران: منظور از کتابخانه ملی ایران، معاونت کتابخانه ملی پس از تأسیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران و سازمان کتابخانه ملی قبل از آن است.

– رهبری: منظور از نحوه رهبری (در سوال دوم) نحوه نصب مدیر، هیئت امنا و دامنه عمل آن‌ها است.

1-13. محدودیت‌های پژوهش

سازمان‌ها ارگان‌های پویایی هستند که در زمینه اجتماع خود شکل می‌گیرند بنابراین بررسی و ارزیابی آن‌ها بدون توجه به این زمینه واجد معنای اندکی است. به همین دلیل است که جکسون از صاحبنظران مطالعات تطبیقی در کتابداری به توجه به مسائل زمینه‌ای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی به خصوص هنگام مقایسه کتابخانه‌ها در کشورهای صنعتی و غیرصنعتی، تأکید دارد. همان‌طور

عنوان                                                                                                                                      صفحه

چكیده……………………………………………………………………

عنوان                                                                                                                                      صفحه

چكیده……………………………………………………………………………………………………………………… 1

مقدمه……………………………………………………………………

عنوان                                                                                                                                      صفحه

چكیده……………………………………………………………………………………………………………………… 1

مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………….. 2

فصل اول: کلیات تحقیق…………………………………………………………………………………………… 4                                 4

1-1- بیان مسله و ضرورت انجام تحقیق…………………………………………………………………………….. 5

1-2- سوال تحقیق………………………………………………………………………………………………………. 6

1-3- فرضیه های تحقیق……………………………………………………………………………………………….. 6                                 6

1-4- اهداف تحقیق…………………………………………………………………………………………………….. 6

1-5- دلایل انتخاب موضوع…………………………………………………………………………………………… 6

1-6- تنگناها و محدودیتهای تحقیق…………………………………………………………………………………. 6

فصل دوم: مرور منابع……………………………………………………………………………………………….. 8                                 8

2-1- مبانی نظری تحقیق………………………………………………………………………………………………. 9

2-1-1-  آبخیز………………………………………………………………………………………………………….. 9

2-1-2- مطالعه به روش حوضه ای…………………………………………………………………………………… 9                                 ………………………………………………………………………………………………………………………………..                                   ………………………………………………………………………………………………………………………………..

2-1-3- حوضه آبریز…………………………………………………………………………………………………… 9

 

2-1-4- جریان رودخانه ای………………………………………………………………………………………….. 10

2-1-5- رابطه بین جریان رودخانه ای و متغیر های بستر رودخانه……………………………………………… 10                                ………………………………………………………………………………………………………………………………..

2-1-6- عوامل حوضه ای…………………………………………………………………………………………….. 10                                ………………………………………………………………………………………………………………………………..                                   ………………………………………………………………………………………………………………………………..

2-1-7- شکل حوزه…………………………………………………………………………………………………… 10

2-1-8- پروفیل طولی و شیب رودخانه…………………………………………………………………………….. 10

2-1-9- شیب(slope)………………………………………………………………………………………………. 11

2-1-10- زمین شناسی و خاک شناسی……………………………………………………………………………. 11                                11

2-1-11-  ویژگی های پوشش گیاهی……………………………………………………………………………… 11

2-1- 12- ویژگیهای اقلیمی و عوامل مؤثر بر آب و هوای حوضه…………………………………………….. 12

2-1-13- عوامل ناشی از بهره برداری و دخالت انسان………………………………………………………….. 13

2-1-14- پایداری………………………………………………………………………………………………………. 14

2-1-15- توسعه پایدار…………………………………………………………………………………………………. 14

2-1-16- مدیریت آب………………………………………………………………………………………………… 14

2-1-17- مدل فرآیند مطالعات در برنامه ریزی توسعه و مدیریت پایدار رودخانه ها………………………. 16

2-1-18- حوضه آبریز از دیدگاه سیستمی………………………………………………………………………… 19

2-1-19- محیط سیستم حوضه……………………………………………………………………………………….. 21

2-1-20- حفاظت از منابع…………………………………………………………………………………………….. 22

2-1-21-  مشارکت و توسعه پایدار…………………………………………………………………………………. 22

2-1-22- مدیریت یكپارچه…………………………………………………………………………………………… 23

2-1-23- اصل مشارکت………………………………………………………………………………………………. 24

2-2- پیشینه تحقیق …………………………………………………………………………………………………….. 24

2-2-1- پیشینه تحقیق در خارج …………………………………………………………………………………….. 24

2-2-2- پیشینه تحقیق در ایران ……………………………………………………………………………………… 26

2-2-3- پیشینه تحقیق در محدوده مطالعاتی ………………………………………………………………………. 27

فصل سوم: مواد و روشها………………………………………………………………………………………….. 28

3-1- موقعیت جغرافیایی محدوده تحقیق…………………………………………………………………………… 29

3-2- راههای دسترسی به حوضه……………………………………………………………………………………. 32

3-3- موقعیت رودخانه های مهم حوضه رودخانه پسیخان………………………………………………………. 33

3-4-  داده های تحقیق………………………………………………………………………………………………… 36

3-4-1-  بررسی آمار و اطلاعات هواشناسی……………………………………………………………………… 37

3-4-2-   بررسی آمار و اطلاعات هیدرولوژی……………………………………………………………………. 37

3-4-3-  بازسازی و تكمیل نواقص آماری………………………………………………………………………… 37

3-4- 4- بررسی داده‏های بارش…………………………………………………………………………………….. 39

3-4- 4-1- بررسی بارش منطقه‏ای در حوضه رودخانه پسیخان……………………………………………….. 40

3-4- 4-1-1 –  انتخاب پایه زمانی مشترك یا دوره شاخص آماری…………………………………………. 40

3-4- 4-1-2 – بازسازی داده‏های كمبود………………………………………………………………………….. 41

3-5- روش تحقیق……………………………………………………………………………………………………… 41

3-6-  روش گردآوری اطلاعات……………………………………………………………………………………. 43

3-7-  ابزارگردآوری اطلاعات………………………………………………………………………………………. 43

3-8-  روش تجزیه و تحلیل اطلاعات………………………………………………………………………………. 43

3-9- ضرورت تحقیق…………………………………………………………………………………………………. 43

3-10- روش انجام کار………………………………………………………………………………………………… 47

 

فصل چهارم : تجزیه و تحلیل داده ها و یافته های تحقیق…………………………………………… 50

4-1- مقدمه………………………………………………………………………………………………………………. 51

4-2- فیزیوگرافی حوضه رودخانه پسیخان………………………………………………………………………… 52

4-2-1- شکل حوزه ………………………………………………………………………………………………….. 52

4-2-1-1- روش هورتن ……………………………………………………………………………………………… 52

4-2-1-2- روش گراولیوس …………………………………………………………………………………………. 52

4-2-1-3- روش میلر …………………………………………………………………………………………………. 52

4-2-1-4- روش شیوم ……………………………………………………………………………………………….. 53

4-2-1-5- روش مستطیل معادل …………………………………………………………………………………….. 53

4-2-2- پستی و بلندی حوضه ………………………………………………………………………………………. 54

4-2-3- پروفیل طولی و شیب رودخانه…………………………………………………………………………….. 54

4-2-3-1- شیب ناخالص…………………………………………………………………………………………….. 57

4-2-3-2- شیب متوسط وزنی ………………………………………………………………………………………. 57

4-2-3-3-  شیب خالص …………………………………………………………………………………………….. 57

4-2-4- شیب …………………………………………………………………………………………………………… 58

4-2-4-1- نقشه شیب حوزه………………………………………………………………………………………….. 58

4-2-4-2- جدول و هیستو گرام توزیع شیب نسبت  به سطح…………………………………………………… 59

4-2-5- محاسبه شیب متوسط ……………………………………………………………………………………….. 59

4-2-5-1- شیب متوسط وزنی……………………………………………………………………………………….. 59

4-2-5-2- شیب میانه …………………………………………………………………………………………………. 60

4-2-5-3- نمای شیب ………………………………………………………………………………………………… 60

4-2-6- بررسی شیب اراضی اطراف رودخانه ……………………………………………………………………. 60

4-2-6-1- رودخانه سیا مزگی  …………………………………………………………………………………….. 60

4-2-6-2- رودخانه چوبر …………………………………………………………………………………………… 60

4-2-6-3- رودخانه پسیخان………………………………………………………………………………………….. 61

4-3- اقلیم(آب و هوای) حوضه رودخانه پسیخان………………………………………………………………… 66

4-3- 1- خصوصیات  اقلیمی حوضه ………………………………………………………………………………. 66

4-3- 2- ویژگیهای اقلیمی و عوامل مؤثر بر آب و هوای حوضه………………………………………………. 67

4-3- 4-  محاسبه مقدار بارش حوضه  …………………………………………………………………………….. 68

4-3- 4-  تغییرپذیری بارندگی حوضه……………………………………………………………………………… 71

4-3- 5- تعداد روزهای بارانی……………………………………………………………………………………….. 72

4-3- 6-  توزیع بارندگی ماهانه و فصلی…………………………………………………………………………… 73

4-3- 7- حد اكثر بارندگی 24 ساعته حوضه……………………………………………………………………… 75

4-3- 8- حداكثر بارش محتمل……………………………………………………………………………………… 76

4-4- ویژگی های دمایی حوضه ……………………………………………………………………………………. 77

4-4 – 1 – رژیم حرارتی……………………………………………………………………………………………… 80

4-4 – 2 – روند تغییرات میانگین ماهانه دما……………………………………………………………………….. 81

4 – 4 – 3  بررسی میانگین دمای ماهانه حداقل و حداكثر مطلق……………………………………………….. 83

4-4 – 4  تغییرات روزانه و فصلی دما………………………………………………………………………………. 83

4- 4 – 5 – رژیم فصلی دما در حوضه……………………………………………………………………………… 84

4-4 – 6  تعداد روزهای یخبندان…………………………………………………………………………………….. 84

4-4 – 7  تعیین خط برف ماهانه با استفاده از گرادیان دما……………………………………………………… 87

4- 5 – رطوبت نسبی…………………………………………………………………………………………………… 87

4-6 – تبخیر…………………………………………………………………………………………………………….. 89

4-6 – 1  بررسی تغییرات میزان تبخیر از طشت با ارتفاع در حوضه…………………………………………… 90

4- 7- تبخیر و تعرق……………………………………………………………………………………………………. 91

4-7 – 1 تبخیر و تعرق پتانسیل……………………………………………………………………………………… 91

4-7 – 1 – 1 تبخیر و تعرق پتانسیل به روش ترنت وایت……………………………………………………….. 92

4-7 – 2  تبخیر و تعرق واقعی ………………………………………………………………………………………. 96

4-7 – 2 – 1  تبخیر و تعرق واقعی به روش تورك……………………………………………………………… 96

4-8-  وضعیت خاک حوضه…………………………………………………………………………………………. 97

4-8-1- مشخصات كلّی خاكهای حوضه………………………………………………………………………….. 98

4-8-1-1- شاخه (رودخانه) چوبر………………………………………………………………………………….. 100

4-8-1-1- شاخه ( رودخانه ) چنار رودخان……………………………………………………………………… 101

4-8-2- مشخصات خاک رودخانه پسیخان………………………………………………………………………. 102

4-8-3- رژیم های رطوبتی و حرارتی خاكها……………………………………………………………………. 103

4-8-3-1-1 رژیم یودیك…………………………………………………………………………………………… 103

4-8-3-1-2 رژیم زریك……………………………………………………………………………………………. 104

4-8-3-2- رژیم حرارتی خاك……………………………………………………………………………………. 104

4-8-3-2-1 رژیم حرارتی ترمیك………………………………………………………………………………… 105

4-8-3-2-2 رژیم حرارتی مزیك…………………………………………………………………………………. 105

4-8-4- خاكهای حوضه رودخانه پسیخان  از لحاظ ارتفاعی…………………………………………………. 105

4-8-4- 1 خاكهای جلگه ای……………………………………………………………………………………….. 105

4-8-4- 2 خاكهای كوهپایه ای…………………………………………………………………………………….. 106

4-8-4- 3 خاكهای كوهستانی …………………………………………………………………………………….. 106

4 ـ 9-  منابع اراضی……………………………………………………………………………………………………. 107

4 ـ 9-1-گروههای هیدرولیكی خاكها…………………………………………………………………………….. 108

4-10-  هیدرولوژی حوضه………………………………………………………………………………………….. 109

4-10-1- تحلیل منطقه ای آبدهی ماهانه و سالانه حوضه پسیخان …………………………………………… 110

4-10-2- تجزیه و تحلیل آمار روزانه جریان ……………………………………………………………………. 110

4-10-2-1-  محاسبه متوسط دبی ماهانه و سالانه ………………………………………………………………. 110

4-10-2-2-  محاسبه دبی های حداکثر وحداقل………………………………………………………………… 113

4-10-2-3-  برآورد دبی حداکثر لحظه ای برای واحدهای هیدورلوژیک حوزه آبخیز پسیخان………. 115

4-10- 2-3-1-  برآورد دبی حداکثر لحظه ای برای واحده های هیدو لوژیک به روش کریگر………. 115

4-10- 2-3-2- بر آورد دبی حداکثر لحظه ای با استفاده از رابطه منطقه ای………………………………. 116

4-10-2-4- بررسی دوره های کم آبی و پر آبی ………………………………………………………………. 117

4-10-2-4-1- دبی مشخصه حداکثر……………………………………………………………………………… 117

4-10-2-4-2- دبی مشخصه متوسط یا 6 ماهه…………………………………………………………………… 117

4-10-2-4-3- دبی مشخصه یک ماهه، سه ماهه و نه ماهه …………………………………………………… 117

4-10-2-4-4- دبی مشخصه کم آبی……………………………………………………………………………… 118

4-10- 5- تعیین رژیم آبی رودخانه پسیخان……………………………………………………………………… 118

4-11-  زمین شناسی حوضه…………………………………………………………………………………………. 118

4-11-1- زمین شناسی سطحی حوضه پسیخان………………………………………………………………….. 119

4- 11-1-1- سازند زمان پركامبرین………………………………………………………………………………. 120

4-11-1-1-1- واحد  Mtg………………………………………………………………………………………… 120

4-11-1-1-2- واحد  Mt………………………………………………………………………………………….. 120

4-11-1-2- سازند دوران اول(دیرینه زیستی یا پالئوزوئیك)………………………………………………….. 120

4-11-1-2-1-  زیر واحد P ……………………………………………………………………………………….. 120

4-11-1-2-2-  زیر واحد PV ……………………………………………………………………………………. 121

4-11-1-3-  سازند دوران دوم ( میان زیستی یا مزوزوئیك)………………………………………………….. 121

4-11-1-3-1-  واحد TJS  ………………………………………………………………………………………. 121

4-11-1-3-2-  زیرواحد jsh ……………………………………………………………………………………… 121

4-11-1-4-1-  واحد Q1da  ( نهشته های كوهپایه ای و آبرفتی پلئیستوسین)…………………………… 121

4-11-1-4-  سازند دوران چهارم (كواترنر یا عهد حاضر)……………………………………………………. 121

4-11-1-3-3-  واحد K1L ………………………………………………………………………………………. 121

4-11-1-4-2-  واحد Qal  ( نهشته های آبرفتی و دشت سیلابی)………………………………………….. 122

4-12-  فرسایش تشكیلات سطحی در حوضه آبریز پسیخان…………………………………………………. 125

4-12-1-  آب و هوا………………………………………………………………………………………………….. 125

4-12-2-  مورفولوژی ……………………………………………………………………………………………….. 126

4-12-3-  چینه شناسی ………………………………………………………………………………………………. 126

4-12-4-  پوشش گیاهی ……………………………………………………………………………………………. 126

4-13- کاربری اراضی حوضه………………………………………………………………………………………. 127

4-14- فرسایش در حوضه ………………………………………………………………………………………….. 128

4-15- پوشش گیاهی حوضه ………………………………………………………………………………………. 129

4-15-1- اشكوب بندی پوشش گیاهی ( درختان ) به تناسب ارتفاع………………………………………… 129

4-15-1-1- ارتفاع كمتر از 500 متر با جنگل نیمه متراكم……………………………………………………. 129

4-15-1-2- ارتفاع 500 تا 1500 متر با جنگل متراكم…………………………………………………………. 130

4-15-2-  نقش پوشش گیاهی در فرسایش خاك……………………………………………………………… 130

4-16-  مسائل اقتصادی- اجتماعی حوضه………………………………………………………………………… 131

4-16-1- نحوه کشاورزی اهالی رودخانه پسیخان………………………………………………………………. 132

4-16-2- آبادی های دارای سکنه …………………………………………………………………………………. 132

4-16-3-  تعداد جمعیت، خانوار و بعد خانوار ………………………………………………………………….. 132

4-17-  مدیریت یکپارچه و توسعه پایدار حوضه………………………………………………………………… 137

4-18-  مصادیق و جنبه های تخریب و تهدیدات پیش روی منابع حوضه ی آبخیز پسیخان…………….. 139

فصل پنجم: بحث، نتیجه گیری و پیشنهادات……………………………………………………………… 142

5-1- بحث ونتیجه گیری…………………………………………………………………………………………….. 143

5-2-  پاسخ به فرضیات تحقیق……………………………………………………………………………………… 156

5-2-1- فرضیه اول……………………………………………………………………………………………………. 156

5-2-2- فرضیه دوم……………………………………………………………………………………………………. 156

5-3- پیشنهادات……………………………………………………………………………………………………….. 157

منابع و ماخذ…………………………………………………………………………………………………………….. 161

پیوست……………………………………………………………………………………………………………………. 168

 

 

فهرست جداول

عنوان                                                                                                                          صفحه

جدول 2-1- عملكرد حوضه های رودخانه ای……………………………………………………………………. 16

جدول 3-1- موقعیت جغرافیایی زیرحوضه ها و رودخانه های آن…………………………………………….. 30

جدول 3-2- مشخصات ایستگاههای هواشناسی حوضه مطالعاتی و اطراف آن……………………………… 38

جدول 3-3 – مشخصات ایستگاههای هیدرومتری حوضه مطالعاتی و اطراف آن…………………………… 39

جدول 4-1- ضرایب شکل زیر حوزه ها و حوزه اصلی…………………………………………………………. 51

جدول 4-2- شیب های رودخانه ها و آبراهه های اصلی در حوزه پسیخان و زیر حوزه ها……………….. 56

جدول 4-3- کلاس شیب حوزه پسیخان…………………………………………………………………………… 57

جدول 4-4- توزیع شیب نسبت به سطح زیر حوزه سیاهمزگی………………………………………………… 60

جدول 4-5- توزیع شیب نسبت به سطح زیر حوزه چناران……………………………………………………… 60

جدول 4-6- توزیع شیب نسبت به سطح زیر حوزه لاسک……………………………………………………… 61

جدول 4-7- توزیع شیب نسبت به سطح زیر حوزه چماچاه…………………………………………………….. 61

جدول 4-8- توزیع شیب نسبت به سطح زیر حوزه مژده………………………………………………………… 62

جدول 4-9- توزیع شیب نسبت به سطح زیر حوزه پسیخان…………………………………………………….. 62

جدول 4-10- شیب متوسط وزنی ،شیب میانه و نمای شیب در حوزه زیر حوزه ها………………………… 63

جدول 4-11-  مشخصات ایستگاههای محدوده مورد مطالعه…………………………………………………… 73

جدول 4-12- مقدار بارش حوضه رودخانه پسیخان……………………………………………………………… 78

جدول 4-13- تغییرات میانگین بارندگی سالانه ایستگاههای اطراف حوضه…………………………………. 79

جدول4-14- تعداد روزهای بارانی برحسب ماههای سال……………………………………………………….. 80

جدول 4-15- تعداد روزهای بارانی بر حسب فصلهای سال…………………………………………………….. 80

جدول 4-16- مقادیر بارندگی ماهانه و سالانه در حوضه پسیخان……………………………………………… 82

جدول 4-17- توزیع فصلی و درصدهای مربوط به بارندگی حوضه آبخیز پسیخان………………………… 83

جدول 4-18- نتایج تحلیل بارندگی 24 ساعته و احتمال وقوع بارندگی حوضه…………………………….. 84

جدول 4-19- متوسط درجه حرارت ماهانه ایستگاههای اطراف حوضه برحسب سانتیگراد………………. 87

جدول 4-20- معادلات و روابط بین درجه حرارت و ارتفاع در حوضه پسیخان……………………………. 88

جدول 4-21- توزیع درجه حرارت متوسط ماهانه و سالانه بر حسب سانتیگراد در حوضه پسیخان……… 89

جدول 4-22-  داده‏های درجه حرارت حوضه پسیخان………………………………………………………….. 89

جدول 4-23- تغییرات ماهانه درجه حرارت حوضه پسیخان……………………………………………………. 90

جدول 7-24- رژیم فصلی و درصد فصل درجه حرارت حوضه پسیخان…………………………………….. 93

جدول 4-25- تعداد روزهای یخبندان بر حسب ماههای سال…………………………………………………… 94

جدول 4-26- ارتفاع ماهانه خط برف براساس گرادیان ماهانه دما……………………………………………. 96

جدول4-27-  میانگین رطوبت نسبی ایستگاههای معرف برحسب درصد…………………………………….. 97

جدول 7-28- میانگین تبخیر از طشتك در ایستگاههای معرف………………………………………………… 98

جدول 4-29-  برآورد تبخیر و تعرق نقاط ارتفاعی سالانه حوضه به میلی متر………………………………. 99

جدول 4-31-  مقادیر تبخیر و تعرق ماهانه حوضه آبریز پسیخان به روش ترنت وایت…………………… 103

جدول 4-32- محدوده های اقلیمی دمارتن……………………………………………………………………….. 107

جدول 4 ـ 33 – مشخصات تیپهای اصلی اراضی و واحدهای اراضی حوضه آبریز پسیخان………………. 119

جدول 4-34-  مشخصات فیزیکی حوضه رودخانه پسیخان وزیرحوضه ها…………………………………. 122

جدول (-35- رابطه آبدهی با مساحت در حوضه آبخیز پسیخان……………………………………………… 123

جدول 4-36- آبدهی متوسط روزانه ، ماهانه و سالانه رودخانه پسیخان……………………………………… 124

جدول 4-37-  آبدهی متوسط حداقل ماهانه رودخانه پسیخان………………………………………………… 126

جدول 4-38-  مقادیر دبی حداکثر و حداکثر لحظه ای ایستگاه نوخاله……………………………………… 126

جدول شماره4-39-  دبی حداکثر لحظه ای برآورد شده برای 14 واحد هیدرولوژیک حوزه پسیخان… 128

جدول 4-40-   برآورد دبی با دوره برگشت های مختلف با استفاده از فرمول منطقه ای  حوزه تالاب… 129

جدول 4-41-  مقادیر دبی های مشخصه ایستگاه نوخاله رودخانه پسیخان………………………………….. 130

جدول  4-42-  تشكیلات زمین شناسی حوضة‌ آبریز پسیخان…………………………………………………. 135

جدول4-43- وضعیت‏مقاومت مكانیكی، فرسایش پذیری و پتانسیل لغزش و ریزش‏تشكیلات‏سطحی‏حوضه‏پسیخان          139

جدول 4-44- وضعیت حوضه آبخیز پسیخان از نظر پوشش گیاهی…………………………………………. 141

جدول 4-45- توزیع جمعیت در روستاهای حوضه آبخیز پسیخان (1385)…………………………………. 147

 

 

فهرست نمودارها/ اشكال

عنوان                                                                                                                          صفحه

شكل 2-1- طبقه بندی آبراهه ها به روش هورتن (الف) و استرالر (ب ( 27)………………………………… 20

شکل3-1- موقعیت حوضه رودخانه پسیخان در استان گیلان…………………………………………………… 29

شکل3-2- نقشه پایه حوضه رودخانه پسیخان……………………………………………………………………… 31

شکل3-3- نقشه موقعیت رودخانه های حوضه رودخانه پسیخان……………………………………………….. 35

شکل 3-4- نقشه موقعیت ایستگاههای حوضه رودخانه پسیخان………………………………………………… 42

شکل4-1- موقعیت حوضه رودخانه پسیخان در استان گیلان…………………………………………………… 42

شکل 4-2- نقشه هیپسومتریک حوضه رودخانه پسیخان………………………………………………………… 52

شکل 4-3- نقشه شیب حوضه رودخانه پسیخان…………………………………………………………………… 64

شکل 4-4- نقشه جهت شیب حوضه رودخانه پسیخان…………………………………………………………… 65

شکل 4-5- تعداد روزهای بارانی بر حسب ماههای سال………………………………………………………… 81

شکل 4 – 6 – تعداد روزهای بارانی بر حسب فصلهای سال…………………………………………………….. 81

شکل4-7- بارندگی ماهانه حوضه پسیخان………………………………………………………………………… 82

شکل4-8- توزیع فصلی بارندگی حوضه پسیخان………………………………………………………………… 83

شكل 4-9- گرادیان حرارتی حوضه آبریز پسیخان………………………………………………………………. 88

شکل 4-10- رژیم حرارتی حوضه آبریز پسیخان………………………………………………………………… 90

شکل 4 -11- تغییرات ماهانه درجه حرارت حوضه پسیخان……………………………………………………. 91

شکل4-12- ضریب تغییرات ماهانه دما C.V. و انحراف از معیار S.D حوضه پسیخان…………………. 91

شکل 4-13- درصد فصلی درجه حرارت حوضه پسیخان………………………………………………………. 94

شکل4-14- تعداد روزهای یخبندان حوضه بر حسب ماههای سال……………………………………………. 95

شکل 4-15- مقایسه دما و تبخیرو تعرق پتانسیل در روش ترنت وایت……………………………………….. 104

شکل4-16-  مقایسه تبخیر از طشت وترنت وایت در حوضه پسیخان………………………………………… 104

شكل 4-17-  اقلیم نمای آمبرژه…………………………………………………………………………………….. 108

شکل 4 – 18-  نقشه تكتونیك ایران و موقعیت منطقه تحقیق در آن…………………………………………. 131

شکل4-19- توزیع جمعیت در روستاهای حوضه آبخیز پسیخان (1390)…………………………………… 149

شکل4-20- توزیع جمعیت در روستاهای حوضه آبخیز پسیخان (1390)…………………………………… 149

شکل4-21- توزیع جمعیت در روستاهای حوضه آبخیز پسیخان (1390)…………………………………… 150

شکل4-22- توزیع جمعیت در روستاهای حوضه آبخیز پسیخان (1390)…………………………………… 150

شکل4-23- توزیع جمعیت در روستاهای حوضه آبخیز پسیخان (1390)…………………………………… 151

شکل4-24- نقشه پراکندگی آبادیهای حوضه رودخانه پسیخان………………………………………………. 151

شکل 5-1- پروسه طراحی مدیریت یکپارچه و هماهنگ حوضه های رودخانه ای……………………….. 157

 

 

چکیده

تأثیرات متقابل ناشی از منابع مختلف و اجزای زنده و غیرزنده ی موجود در یک حوضه ی آبخیز، ضرورت پیاده سازی مدل مدیریت سیستمی و یکپارچه را در حوضه های آبخیز با هدف بهره وری بهینه از منابع و هماهنگی و حرکت در راستای توسعه ی پایدار ایجاب کرده است.

محدوده مورد مطالعه در این تحقیق حوضه رودخانه پسیخان در استان گیلان از زیر حوضه های تالاب انزلی است. داده های مورد استفاده در این تحقیق داده های اقلیمی، هیدرولوژی و جغرافیایی حوضه است. فعالیتهای صورت گرفته از سوی نهادهای مرتبط در حوضه که از سازمان ها و نهادهای مرتبط بدست آمده نشان می دهد که در این حوضه ها عوامل بسیاری بر یکدیگر تأثیر می گذارند، که شناخت این عوامل و ارتباط بین آنها بصورت نگرش جامع و سیستمی می تواند از عوامل تخریب کاسته و روند اصلاحی حوضه را تسریع نماید. با بررسی وضعیت طبیعی و منابع آب و خاک حوضه ی پسیخان، چالش های پیش روی توسعه در این حوضه بررسی شده و به برخی از راهکارهای مدیریتی در غالب مدیریت یکپارچه و حوضه ای منابع طبیعی و انسانی به خصوص الزامات اساسی مربوط به هماهنگی مدیریت در واحدهای سیاسی – اداری استانی تابعه اشاره شده است.روش تحلیل داده های نتایج حاصل از تحقیقات نشان می دهد كه برای كاهش سیلاب در حوضه پسیخان می توان سیلاب های بالادست این حوضه را كنترل نمود، كه در این راستا باید نقاطی را برای مدیریت سیلاب های بالادست مكان گزینی کرد كه با مطالعات میدانی موقعیت آنها نسبت به مسیل های فعلی به دست می آید. مدیریت سیلاب در حوضه  بدون توجه به عناصر هیدروژئومورفولوژیكی امكان پذیر نمی باشد و با به كارگیری مدل یكپارچه سیلاب امكان حضور تمام شاخص ها در واحدبندی مدیریتی عملی می باشد. لذا در این تحقیق تلاش براین است با استفاده از نتایج مطالعات معتبر ملی و بین‌المللی و به موازات آن، نتایج مشاهدات و تحقیقات میدانی و مطالعات علمی دراز مدت ، همچنین با شناخت عوامل و ویژگی های محیطی به تحلیل علل و چگونگی ناپایداری محیطهای رودخانه ای پرداخته و راهبردهایی ارایه شد كه كاربر آنها می تواند توسعه و مدیریت حوضه ها را به سوی پایداری سوق داده ودر نهایت برقراری توسعه پایدار منابع موجود، به منظور تأمین نیازهای ساکنین حوضه را تامین نماید.

واژگان کلیدی: حوضه آبخیزپسیخان، حوضه رودخانه ای، مدیریت یکپارچه و جامع، توسعه پایدار

 

مقدمه

توسعه ی پایدار در گرو مراقبت از زمین است و بشر به عنوان بخشی از طبیعت نمی تواند آینده ای داشته باشد مگر آن که از طبیعت و منابع طبیعی حفاظت به عمل آورد(وهابزاده،1377). وضعیت مکانی قرارگیری منابع آب و خاک و پوشش گیاهی در طبیعت اغلب در چارچوب حوضه های آبخیز است و به همین دلیل در مطالعات این بخش در جنبه های مختلف و تأثیرات عملکرد سیستم های طبیعی در مباحث هیدرولوژی و آب شناسی، اقتصادی و اجتماعی، کشاورزی و پوشش گیاهی، خاک شناسی و فرسایش و سایر مباحث نظیر این، حوضه ی آبخیز به عنوان پایه و واحد مطالعاتی مدنظر قرار می گیرد. از این رو تأثیرات متقابل ناشی از منابع مختلف و اجزای زنده و غیرزنده ی موجود در یک حوضه ی آبخیز، ضرورت پیاده سازی مدل مدیریت سیستمی و یکپارچه را در حوضه های آبخیز با هدف بهره وری بهینه از منابع و هماهنگی و حرکت در راستای توسعه ی پایدار ایجاب نموده است. حوضه ی آبخیز پسیخان رود دارای شعبات رودهایی است که از جهات گوناگون جغرافیایی به حوضه پسیخان منتهی می شوند. مهم ترین رودهایی که به این حوضه می ریزد سیاهمزگی، چوبر(امامزاده ابراهیم)، چناران و … است. که از نواحی مختلف شامل مناطقی با کوهستان های متراکم، نیمه کوهستانی، جلگه و دشتی می گذرد و پسیخان رود و شعب کوچک و بزرگ آن از سرچشمه تا مصب عامل وحدت این نواحی است. تصمیم گیری جهت مدیریت منابع طبیعی بسیار پیچیده است زیرا بهره برداران متعددی را شامل می شود و مکانیسم های ارتباط متقابل بین آن ها وجود دارد. و تصمیم گیران معمولاً با بهینه کردن همزمان چندین هدف مواجه اند(محسنی ساروی،1382). مدیریت بهینه ی منابع آب و خاک جز با حفظ منابع و استفاده ی صحیح، مستمر و پایدار و نیز حداقل هدررفت و خسارت به آن ها به وقوع نمی پیوندد(صدرالاشرافی ،1371). این مدیریت یک مدیریت سیستمی است که در جهت به کارگیری و هدایت مفید و مؤثر عوامل و منابع به منطور رسیدن به حالت بهینه و با هدف دستیابی به حداکثر سود، حداقل هزینه و حداکثر کارایی توسط مدل های برنامه ریزی اعمال می گردد(ملک محمدی،1362). خلاصه اینکه نوع نگرش مدیران به رودخانه ها و توسعه حوضه آنها به گونه ای بوده است که اکنون در بسیاری از حوضه ها مسایلی از قبیل بحران آب ، ناپایداری توسعه و بحران مدیریت به صورت چالشهایی بسیار جدی مطرح می باشد.دررویكرد صرفاً مهندسی ، مدیران ، تنها به تهیه و انتقال آب پرداخته اند. در رویكرد دیگری که اقتصاد بوده است سعی نموده اند به راه حل بهینه ای برای تخصیص منابع آب دست یابند و یا اینكه با تمرکز بر رویكرد هیدرولوژیكی سعی کرده اند فقط فن آوری اجرای طرحها را توجیه نمایند.

در حالی که حفظ یا تأمین پایداری درحوضه رودخانه ها نیازمند توجهی عمیق به نگرشی جامع است که اساس آن برخوردی اکوسیستمی با رودخانه ها می باشد. در این نوع نگرش ، آبگیر، کانال اصلی رودخانه ، دشتهای سیلابی، حریم ها، تالابها، دریاچه ها و مصب ها همراه با همه ساکنان هر حوضه که

دارای احساس عمیقی از وابستگی به رودخانه ها هستند، اکوسیستم هررودخانه را تشكیل می دهند که خود بهترین واحد مدیریتی هم می باشد. تخریب و نابودی حوضه بسیاری از رودخانه ها، توسعه را از اساس با خطر ناپایداری روبه روساخته است . شناخت و تحلیل ناپایداری حوضه های رودخانه ای و چالشهایی که مدیران با آن روبه رو هستند ضرورتی قطعی دارد و هدفی است که در این تحقیق پیگیری شده است. تحقیقات محققانی از قبیل (نیوسون و غاز ی، 1995)، (وین پنی، 1997)، (وین پنی، 1998)، (جوبین، 1999) ، (آی ، یو، سی ، ان، 2000)، (دبلیو،سی ، دی، 2000) و (غازی، 1381) هریك ، از یك یا چند دیدگاه قابل توجه است . مدیریت یکپارچه حوضه های رودخانه ای به اندازه جنبه های اکولوژیکی و اقتصادی- اجتماعی با فن و صنعت نیز سروکار دارد و برای یک هدف یکپارچه مورد استفاده قرار می گیرد. در این میان فعالیت های مهم مرتبط با مدیریت رودخانه ها عبارتند از: مدیریت رودخانه ها- مدیریت یکپارچه کنترل سیل- مدیریت یکپارچه کنترل رسوب و توسعه طرح ریزی و سیاست گزاری اصلی رودخانه. نکته مهم در مدیریت یکپارچه حوضه های رودخانه ای برقراری توازن در فعالیت های مدیریت آب با توسعه اقتصادی و اکولوژیکی و بهره گیری درست محیطی و عقلانی از منابع طبیعی است(Vis،2001). ولی آنچه که به تحقیق حاضر بعد برجسته ای بخشیده است نگرشی جامع با هدف حفاظت و پایداری رودخانه ها است . همچنین معرفی و تحلیل مدلی که می تواند چارچوبی مطالعاتی برای دستیابی به توسعه و مدیریتی پایدار درحوضه ها در اختیار نهد، هدف نهایی تحقیق و تحلیل راتشكیل داده است .

این پایان نامه در پنج فصل تنظیم شده است، که به شرح ذیل می باشد:

1- کلیات تحقیق

2- مرور منابع

3- مواد و روشها

4- تجزیه و تحلیل داده ها و یافته های تحقیق

5- بحث، نتیجه گیری و پیشنهادات

–  بیان مسئله وضرورت انجام تحقیق    

امروزه اکثریت مردم و مسئولین بخشهای مختلف مدیریت منابع طبیعی به این امر واقف میباشند که تنها راه حل دائمی و پایدار جهت  استفاده مناسب از منابع طبیعی و منابع آب برای اراضی

………………………………………………….. 2

فصل اول: کلیات تحقیق…………………………………………………………………………………………… 4                                 4

1-1- بیان مسله و ضرورت انجام تحقیق…………………………………………………………………………….. 5

1-2- سوال تحقیق………………………………………………………………………………………………………. 6

1-3- فرضیه های تحقیق……………………………………………………………………………………………….. 6                                 6

1-4- اهداف تحقیق…………………………………………………………………………………………………….. 6

1-5- دلایل انتخاب موضوع…………………………………………………………………………………………… 6

1-6- تنگناها و محدودیتهای تحقیق…………………………………………………………………………………. 6

فصل دوم: مرور منابع……………………………………………………………………………………………….. 8                                 8

2-1- مبانی نظری تحقیق………………………………………………………………………………………………. 9

2-1-1-  آبخیز………………………………………………………………………………………………………….. 9

2-1-2- مطالعه به روش حوضه ای…………………………………………………………………………………… 9                                 ………………………………………………………………………………………………………………………………..                                   ………………………………………………………………………………………………………………………………..

2-1-3- حوضه آبریز…………………………………………………………………………………………………… 9

2-1-4- جریان رودخانه ای………………………………………………………………………………………….. 10

2-1-5- رابطه بین جریان رودخانه ای و متغیر های بستر رودخانه……………………………………………… 10                                ………………………………………………………………………………………………………………………………..

2-1-6- عوامل حوضه ای…………………………………………………………………………………………….. 10                                ………………………………………………………………………………………………………………………………..                                   ………………………………………………………………………………………………………………………………..

2-1-7- شکل حوزه…………………………………………………………………………………………………… 10

2-1-8- پروفیل طولی و شیب رودخانه…………………………………………………………………………….. 10

2-1-9- شیب(slope)………………………………………………………………………………………………. 11

2-1-10- زمین شناسی و خاک شناسی……………………………………………………………………………. 11                                11

2-1-11-  ویژگی های پوشش گیاهی……………………………………………………………………………… 11

2-1- 12- ویژگیهای اقلیمی و عوامل مؤثر بر آب و هوای حوضه…………………………………………….. 12

2-1-13- عوامل ناشی از بهره برداری و دخالت انسان………………………………………………………….. 13

2-1-14- پایداری………………………………………………………………………………………………………. 14

2-1-15- توسعه پایدار…………………………………………………………………………………………………. 14

2-1-16- مدیریت آب………………………………………………………………………………………………… 14

2-1-17- مدل فرآیند مطالعات در برنامه ریزی توسعه و مدیریت پایدار رودخانه ها………………………. 16

2-1-18- حوضه آبریز از دیدگاه سیستمی………………………………………………………………………… 19

2-1-19- محیط سیستم حوضه……………………………………………………………………………………….. 21

2-1-20- حفاظت از منابع…………………………………………………………………………………………….. 22

2-1-21-  مشارکت و توسعه پایدار…………………………………………………………………………………. 22

2-1-22- مدیریت یكپارچه…………………………………………………………………………………………… 23

2-1-23- اصل مشارکت………………………………………………………………………………………………. 24

2-2- پیشینه تحقیق …………………………………………………………………………………………………….. 24

2-2-1- پیشینه تحقیق در خارج …………………………………………………………………………………….. 24

2-2-2- پیشینه تحقیق در ایران ……………………………………………………………………………………… 26

2-2-3- پیشینه تحقیق در محدوده مطالعاتی ………………………………………………………………………. 27

فصل سوم: مواد و روشها………………………………………………………………………………………….. 28

3-1- موقعیت جغرافیایی محدوده تحقیق…………………………………………………………………………… 29

3-2- راههای دسترسی به حوضه……………………………………………………………………………………. 32

3-3- موقعیت رودخانه های مهم حوضه رودخانه پسیخان………………………………………………………. 33

3-4-  داده های تحقیق………………………………………………………………………………………………… 36

3-4-1-  بررسی آمار و اطلاعات هواشناسی……………………………………………………………………… 37

3-4-2-   بررسی آمار و اطلاعات هیدرولوژی……………………………………………………………………. 37

3-4-3-  بازسازی و تكمیل نواقص آماری………………………………………………………………………… 37

3-4- 4- بررسی داده‏های بارش…………………………………………………………………………………….. 39

3-4- 4-1- بررسی بارش منطقه‏ای در حوضه رودخانه پسیخان……………………………………………….. 40

3-4- 4-1-1 –  انتخاب پایه زمانی مشترك یا دوره شاخص آماری…………………………………………. 40

3-4- 4-1-2 – بازسازی داده‏های كمبود………………………………………………………………………….. 41

3-5- روش تحقیق……………………………………………………………………………………………………… 41

3-6-  روش گردآوری اطلاعات……………………………………………………………………………………. 43

3-7-  ابزارگردآوری اطلاعات………………………………………………………………………………………. 43

3-8-  روش تجزیه و تحلیل اطلاعات………………………………………………………………………………. 43

3-9- ضرورت تحقیق…………………………………………………………………………………………………. 43

3-10- روش انجام کار………………………………………………………………………………………………… 47

 

فصل چهارم : تجزیه و تحلیل داده ها و یافته های تحقیق…………………………………………… 50

4-1- مقدمه………………………………………………………………………………………………………………. 51

4-2- فیزیوگرافی حوضه رودخانه پسیخان………………………………………………………………………… 52

4-2-1- شکل حوزه ………………………………………………………………………………………………….. 52

4-2-1-1- روش هورتن ……………………………………………………………………………………………… 52

4-2-1-2- روش گراولیوس …………………………………………………………………………………………. 52

4-2-1-3- روش میلر …………………………………………………………………………………………………. 52

4-2-1-4- روش شیوم ……………………………………………………………………………………………….. 53

4-2-1-5- روش مستطیل معادل …………………………………………………………………………………….. 53

4-2-2- پستی و بلندی حوضه ………………………………………………………………………………………. 54

4-2-3- پروفیل طولی و شیب رودخانه…………………………………………………………………………….. 54

4-2-3-1- شیب ناخالص…………………………………………………………………………………………….. 57

4-2-3-2- شیب متوسط وزنی ………………………………………………………………………………………. 57

4-2-3-3-  شیب خالص …………………………………………………………………………………………….. 57

4-2-4- شیب …………………………………………………………………………………………………………… 58

4-2-4-1- نقشه شیب حوزه………………………………………………………………………………………….. 58

4-2-4-2- جدول و هیستو گرام توزیع شیب نسبت  به سطح…………………………………………………… 59

4-2-5- محاسبه شیب متوسط ……………………………………………………………………………………….. 59

4-2-5-1- شیب متوسط وزنی……………………………………………………………………………………….. 59

4-2-5-2- شیب میانه …………………………………………………………………………………………………. 60

4-2-5-3- نمای شیب ………………………………………………………………………………………………… 60

4-2-6- بررسی شیب اراضی اطراف رودخانه ……………………………………………………………………. 60

4-2-6-1- رودخانه سیا مزگی  …………………………………………………………………………………….. 60

4-2-6-2- رودخانه چوبر …………………………………………………………………………………………… 60

4-2-6-3- رودخانه پسیخان………………………………………………………………………………………….. 61

4-3- اقلیم(آب و هوای) حوضه رودخانه پسیخان………………………………………………………………… 66

4-3- 1- خصوصیات  اقلیمی حوضه ………………………………………………………………………………. 66

4-3- 2- ویژگیهای اقلیمی و عوامل مؤثر بر آب و هوای حوضه………………………………………………. 67

4-3- 4-  محاسبه مقدار بارش حوضه  …………………………………………………………………………….. 68

4-3- 4-  تغییرپذیری بارندگی حوضه……………………………………………………………………………… 71

4-3- 5- تعداد روزهای بارانی……………………………………………………………………………………….. 72

4-3- 6-  توزیع بارندگی ماهانه و فصلی…………………………………………………………………………… 73

4-3- 7- حد اكثر بارندگی 24 ساعته حوضه……………………………………………………………………… 75

4-3- 8- حداكثر بارش محتمل……………………………………………………………………………………… 76

4-4- ویژگی های دمایی حوضه ……………………………………………………………………………………. 77

4-4 – 1 – رژیم حرارتی……………………………………………………………………………………………… 80

4-4 – 2 – روند تغییرات میانگین ماهانه دما……………………………………………………………………….. 81

4 – 4 – 3  بررسی میانگین دمای ماهانه حداقل و حداكثر مطلق……………………………………………….. 83

4-4 – 4  تغییرات روزانه و فصلی دما………………………………………………………………………………. 83

4- 4 – 5 – رژیم فصلی دما در حوضه……………………………………………………………………………… 84

4-4 – 6  تعداد روزهای یخبندان…………………………………………………………………………………….. 84

4-4 – 7  تعیین خط برف ماهانه با استفاده از گرادیان دما……………………………………………………… 87

4- 5 – رطوبت نسبی…………………………………………………………………………………………………… 87

4-6 – تبخیر…………………………………………………………………………………………………………….. 89

4-6 – 1  بررسی تغییرات میزان تبخیر از طشت با ارتفاع در حوضه…………………………………………… 90

4- 7- تبخیر و تعرق……………………………………………………………………………………………………. 91

4-7 – 1 تبخیر و تعرق پتانسیل……………………………………………………………………………………… 91

4-7 – 1 – 1 تبخیر و تعرق پتانسیل به روش ترنت وایت……………………………………………………….. 92

4-7 – 2  تبخیر و تعرق واقعی ………………………………………………………………………………………. 96

4-7 – 2 – 1  تبخیر و تعرق واقعی به روش تورك……………………………………………………………… 96

4-8-  وضعیت خاک حوضه…………………………………………………………………………………………. 97

4-8-1- مشخصات كلّی خاكهای حوضه………………………………………………………………………….. 98

4-8-1-1- شاخه (رودخانه) چوبر………………………………………………………………………………….. 100

4-8-1-1- شاخه ( رودخانه ) چنار رودخان……………………………………………………………………… 101

4-8-2- مشخصات خاک رودخانه پسیخان………………………………………………………………………. 102

4-8-3- رژیم های رطوبتی و حرارتی خاكها……………………………………………………………………. 103

4-8-3-1-1 رژیم یودیك…………………………………………………………………………………………… 103

4-8-3-1-2 رژیم زریك……………………………………………………………………………………………. 104

4-8-3-2- رژیم حرارتی خاك……………………………………………………………………………………. 104

4-8-3-2-1 رژیم حرارتی ترمیك………………………………………………………………………………… 105

4-8-3-2-2 رژیم حرارتی مزیك…………………………………………………………………………………. 105

4-8-4- خاكهای حوضه رودخانه پسیخان  از لحاظ ارتفاعی…………………………………………………. 105

4-8-4- 1 خاكهای جلگه ای……………………………………………………………………………………….. 105

4-8-4- 2 خاكهای كوهپایه ای…………………………………………………………………………………….. 106

4-8-4- 3 خاكهای كوهستانی …………………………………………………………………………………….. 106

4 ـ 9-  منابع اراضی……………………………………………………………………………………………………. 107

4 ـ 9-1-گروههای هیدرولیكی خاكها…………………………………………………………………………….. 108

4-10-  هیدرولوژی حوضه………………………………………………………………………………………….. 109

4-10-1- تحلیل منطقه ای آبدهی ماهانه و سالانه حوضه پسیخان …………………………………………… 110

4-10-2- تجزیه و تحلیل آمار روزانه جریان ……………………………………………………………………. 110

4-10-2-1-  محاسبه متوسط دبی ماهانه و سالانه ………………………………………………………………. 110

4-10-2-2-  محاسبه دبی های حداکثر وحداقل………………………………………………………………… 113

4-10-2-3-  برآورد دبی حداکثر لحظه ای برای واحدهای هیدورلوژیک حوزه آبخیز پسیخان………. 115

4-10- 2-3-1-  برآورد دبی حداکثر لحظه ای برای واحده های هیدو لوژیک به روش کریگر………. 115

4-10- 2-3-2- بر آورد دبی حداکثر لحظه ای با استفاده از رابطه منطقه ای………………………………. 116

4-10-2-4- بررسی دوره های کم آبی و پر آبی ………………………………………………………………. 117

4-10-2-4-1- دبی مشخصه حداکثر……………………………………………………………………………… 117

4-10-2-4-2- دبی مشخصه متوسط یا 6 ماهه…………………………………………………………………… 117

4-10-2-4-3- دبی مشخصه یک ماهه، سه ماهه و نه ماهه …………………………………………………… 117

4-10-2-4-4- دبی مشخصه کم آبی……………………………………………………………………………… 118

4-10- 5- تعیین رژیم آبی رودخانه پسیخان……………………………………………………………………… 118

4-11-  زمین شناسی حوضه…………………………………………………………………………………………. 118

4-11-1- زمین شناسی سطحی حوضه پسیخان………………………………………………………………….. 119

4- 11-1-1- سازند زمان پركامبرین………………………………………………………………………………. 120

4-11-1-1-1- واحد  Mtg………………………………………………………………………………………… 120

4-11-1-1-2- واحد  Mt………………………………………………………………………………………….. 120

4-11-1-2- سازند دوران اول(دیرینه زیستی یا پالئوزوئیك)………………………………………………….. 120

4-11-1-2-1-  زیر واحد P ……………………………………………………………………………………….. 120

4-11-1-2-2-  زیر واحد PV ……………………………………………………………………………………. 121

4-11-1-3-  سازند دوران دوم ( میان زیستی یا مزوزوئیك)………………………………………………….. 121

4-11-1-3-1-  واحد TJS  ………………………………………………………………………………………. 121

4-11-1-3-2-  زیرواحد jsh ……………………………………………………………………………………… 121

4-11-1-4-1-  واحد Q1da  ( نهشته های كوهپایه ای و آبرفتی پلئیستوسین)…………………………… 121

4-11-1-4-  سازند دوران چهارم (كواترنر یا عهد حاضر)……………………………………………………. 121

4-11-1-3-3-  واحد K1L ………………………………………………………………………………………. 121

4-11-1-4-2-  واحد Qal  ( نهشته های آبرفتی و دشت سیلابی)………………………………………….. 122

4-12-  فرسایش تشكیلات سطحی در حوضه آبریز پسیخان…………………………………………………. 125

4-12-1-  آب و هوا………………………………………………………………………………………………….. 125

4-12-2-  مورفولوژی ……………………………………………………………………………………………….. 126

4-12-3-  چینه شناسی ………………………………………………………………………………………………. 126

4-12-4-  پوشش گیاهی ……………………………………………………………………………………………. 126

4-13- کاربری اراضی حوضه………………………………………………………………………………………. 127

4-14- فرسایش در حوضه ………………………………………………………………………………………….. 128

4-15- پوشش گیاهی حوضه ………………………………………………………………………………………. 129

4-15-1- اشكوب بندی پوشش گیاهی ( درختان ) به تناسب ارتفاع………………………………………… 129

4-15-1-1- ارتفاع كمتر از 500 متر با جنگل نیمه متراكم……………………………………………………. 129

4-15-1-2- ارتفاع 500 تا 1500 متر با جنگل متراكم…………………………………………………………. 130

4-15-2-  نقش پوشش گیاهی در فرسایش خاك……………………………………………………………… 130

4-16-  مسائل اقتصادی- اجتماعی حوضه………………………………………………………………………… 131

4-16-1- نحوه کشاورزی اهالی رودخانه پسیخان………………………………………………………………. 132

4-16-2- آبادی های دارای سکنه …………………………………………………………………………………. 132

4-16-3-  تعداد جمعیت، خانوار و بعد خانوار ………………………………………………………………….. 132

4-17-  مدیریت یکپارچه و توسعه پایدار حوضه………………………………………………………………… 137

4-18-  مصادیق و جنبه های تخریب و تهدیدات پیش روی منابع حوضه ی آبخیز پسیخان…………….. 139

فصل پنجم: بحث، نتیجه گیری و پیشنهادات……………………………………………………………… 142

5-1- بحث ونتیجه گیری…………………………………………………………………………………………….. 143

5-2-  پاسخ به فرضیات تحقیق……………………………………………………………………………………… 156

5-2-1- فرضیه اول……………………………………………………………………………………………………. 156

5-2-2- فرضیه دوم……………………………………………………………………………………………………. 156

5-3- پیشنهادات……………………………………………………………………………………………………….. 157

منابع و ماخذ…………………………………………………………………………………………………………….. 161

پیوست……………………………………………………………………………………………………………………. 168

 

 

فهرست جداول

عنوان                                                                                                                          صفحه

جدول 2-1- عملكرد حوضه های رودخانه ای……………………………………………………………………. 16

جدول 3-1- موقعیت جغرافیایی زیرحوضه ها و رودخانه های آن…………………………………………….. 30

جدول 3-2- مشخصات ایستگاههای هواشناسی حوضه مطالعاتی و اطراف آن……………………………… 38

جدول 3-3 – مشخصات ایستگاههای هیدرومتری حوضه مطالعاتی و اطراف آن…………………………… 39

جدول 4-1- ضرایب شکل زیر حوزه ها و حوزه اصلی…………………………………………………………. 51

جدول 4-2- شیب های رودخانه ها و آبراهه های اصلی در حوزه پسیخان و زیر حوزه ها……………….. 56

جدول 4-3- کلاس شیب حوزه پسیخان…………………………………………………………………………… 57

جدول 4-4- توزیع شیب نسبت به سطح زیر حوزه سیاهمزگی………………………………………………… 60

جدول 4-5- توزیع شیب نسبت به سطح زیر حوزه چناران……………………………………………………… 60

جدول 4-6- توزیع شیب نسبت به سطح زیر حوزه لاسک……………………………………………………… 61

جدول 4-7- توزیع شیب نسبت به سطح زیر حوزه چماچاه…………………………………………………….. 61

جدول 4-8- توزیع شیب نسبت به سطح زیر حوزه مژده………………………………………………………… 62

جدول 4-9- توزیع شیب نسبت به سطح زیر حوزه پسیخان…………………………………………………….. 62

جدول 4-10- شیب متوسط وزنی ،شیب میانه و نمای شیب در حوزه زیر حوزه ها………………………… 63

جدول 4-11-  مشخصات ایستگاههای محدوده مورد مطالعه…………………………………………………… 73

جدول 4-12- مقدار بارش حوضه رودخانه پسیخان……………………………………………………………… 78

جدول 4-13- تغییرات میانگین بارندگی سالانه ایستگاههای اطراف حوضه…………………………………. 79

جدول4-14- تعداد روزهای بارانی برحسب ماههای سال……………………………………………………….. 80

جدول 4-15- تعداد روزهای بارانی بر حسب فصلهای سال…………………………………………………….. 80

جدول 4-16- مقادیر بارندگی ماهانه و سالانه در حوضه پسیخان……………………………………………… 82

جدول 4-17- توزیع فصلی و درصدهای مربوط به بارندگی حوضه آبخیز پسیخان………………………… 83

جدول 4-18- نتایج تحلیل بارندگی 24 ساعته و احتمال وقوع بارندگی حوضه…………………………….. 84

جدول 4-19- متوسط درجه حرارت ماهانه ایستگاههای اطراف حوضه برحسب سانتیگراد………………. 87

جدول 4-20- معادلات و روابط بین درجه حرارت و ارتفاع در حوضه پسیخان……………………………. 88

جدول 4-21- توزیع درجه حرارت متوسط ماهانه و سالانه بر حسب سانتیگراد در حوضه پسیخان……… 89

جدول 4-22-  داده‏های درجه حرارت حوضه پسیخان………………………………………………………….. 89

جدول 4-23- تغییرات ماهانه درجه حرارت حوضه پسیخان……………………………………………………. 90

جدول 7-24- رژیم فصلی و درصد فصل درجه حرارت حوضه پسیخان…………………………………….. 93

جدول 4-25- تعداد روزهای یخبندان بر حسب ماههای سال…………………………………………………… 94

جدول 4-26- ارتفاع ماهانه خط برف براساس گرادیان ماهانه دما……………………………………………. 96

جدول4-27-  میانگین رطوبت نسبی ایستگاههای معرف برحسب درصد…………………………………….. 97

جدول 7-28- میانگین تبخیر از طشتك در ایستگاههای معرف………………………………………………… 98

جدول 4-29-  برآورد تبخیر و تعرق نقاط ارتفاعی سالانه حوضه به میلی متر………………………………. 99

جدول 4-31-  مقادیر تبخیر و تعرق ماهانه حوضه آبریز پسیخان به روش ترنت وایت…………………… 103

جدول 4-32- محدوده های اقلیمی دمارتن……………………………………………………………………….. 107

جدول 4 ـ 33 – مشخصات تیپهای اصلی اراضی و واحدهای اراضی حوضه آبریز پسیخان………………. 119

جدول 4-34-  مشخصات فیزیکی حوضه رودخانه پسیخان وزیرحوضه ها…………………………………. 122

جدول (-35- رابطه آبدهی با مساحت در حوضه آبخیز پسیخان……………………………………………… 123

جدول 4-36- آبدهی متوسط روزانه ، ماهانه و سالانه رودخانه پسیخان……………………………………… 124

جدول 4-37-  آبدهی متوسط حداقل ماهانه رودخانه پسیخان………………………………………………… 126

جدول 4-38-  مقادیر دبی حداکثر و حداکثر لحظه ای ایستگاه نوخاله……………………………………… 126

جدول شماره4-39-  دبی حداکثر لحظه ای برآورد شده برای 14 واحد هیدرولوژیک حوزه پسیخان… 128

جدول 4-40-   برآورد دبی با دوره برگشت های مختلف با استفاده از فرمول منطقه ای  حوزه تالاب… 129

جدول 4-41-  مقادیر دبی های مشخصه ایستگاه نوخاله رودخانه پسیخان………………………………….. 130

جدول  4-42-  تشكیلات زمین شناسی حوضة‌ آبریز پسیخان…………………………………………………. 135

جدول4-43- وضعیت‏مقاومت مكانیكی، فرسایش پذیری و پتانسیل لغزش و ریزش‏تشكیلات‏سطحی‏حوضه‏پسیخان          139

جدول 4-44- وضعیت حوضه آبخیز پسیخان از نظر پوشش گیاهی…………………………………………. 141

جدول 4-45- توزیع جمعیت در روستاهای حوضه آبخیز پسیخان (1385)…………………………………. 147

 

 

فهرست نمودارها/ اشكال

عنوان                                                                                                                          صفحه

شكل 2-1- طبقه بندی آبراهه ها به روش هورتن (الف) و استرالر (ب ( 27)………………………………… 20

شکل3-1- موقعیت حوضه رودخانه پسیخان در استان گیلان…………………………………………………… 29

شکل3-2- نقشه پایه حوضه رودخانه پسیخان……………………………………………………………………… 31

شکل3-3- نقشه موقعیت رودخانه های حوضه رودخانه پسیخان……………………………………………….. 35

شکل 3-4- نقشه موقعیت ایستگاههای حوضه رودخانه پسیخان………………………………………………… 42

شکل4-1- موقعیت حوضه رودخانه پسیخان در استان گیلان…………………………………………………… 42

شکل 4-2- نقشه هیپسومتریک حوضه رودخانه پسیخان………………………………………………………… 52

شکل 4-3- نقشه شیب حوضه رودخانه پسیخان…………………………………………………………………… 64

شکل 4-4- نقشه جهت شیب حوضه رودخانه پسیخان…………………………………………………………… 65

شکل 4-5- تعداد روزهای بارانی بر حسب ماههای سال………………………………………………………… 81

شکل 4 – 6 – تعداد روزهای بارانی بر حسب فصلهای سال…………………………………………………….. 81

شکل4-7- بارندگی ماهانه حوضه پسیخان………………………………………………………………………… 82

شکل4-8- توزیع فصلی بارندگی حوضه پسیخان………………………………………………………………… 83

شكل 4-9- گرادیان حرارتی حوضه آبریز پسیخان………………………………………………………………. 88

شکل 4-10- رژیم حرارتی حوضه آبریز پسیخان………………………………………………………………… 90

شکل 4 -11- تغییرات ماهانه درجه حرارت حوضه پسیخان……………………………………………………. 91

شکل4-12- ضریب تغییرات ماهانه دما C.V. و انحراف از معیار S.D حوضه پسیخان…………………. 91

شکل 4-13- درصد فصلی درجه حرارت حوضه پسیخان………………………………………………………. 94

شکل4-14- تعداد روزهای یخبندان حوضه بر حسب ماههای سال……………………………………………. 95

شکل 4-15- مقایسه دما و تبخیرو تعرق پتانسیل در روش ترنت وایت……………………………………….. 104

شکل4-16-  مقایسه تبخیر از طشت وترنت وایت در حوضه پسیخان………………………………………… 104

شكل 4-17-  اقلیم نمای آمبرژه…………………………………………………………………………………….. 108

شکل 4 – 18-  نقشه تكتونیك ایران و موقعیت منطقه تحقیق در آن…………………………………………. 131

شکل4-19- توزیع جمعیت در روستاهای حوضه آبخیز پسیخان (1390)…………………………………… 149

شکل4-20- توزیع جمعیت در روستاهای حوضه آبخیز پسیخان (1390)…………………………………… 149

شکل4-21- توزیع جمعیت در روستاهای حوضه آبخیز پسیخان (1390)…………………………………… 150

شکل4-22- توزیع جمعیت در روستاهای حوضه آبخیز پسیخان (1390)…………………………………… 150

شکل4-23- توزیع جمعیت در روستاهای حوضه آبخیز پسیخان (1390)…………………………………… 151

شکل4-24- نقشه پراکندگی آبادیهای حوضه رودخانه پسیخان………………………………………………. 151

شکل 5-1- پروسه طراحی مدیریت یکپارچه و هماهنگ حوضه های رودخانه ای……………………….. 157

 

 

چکیده

تأثیرات متقابل ناشی از منابع مختلف و اجزای زنده و غیرزنده ی موجود در یک حوضه ی آبخیز، ضرورت پیاده سازی مدل مدیریت سیستمی و یکپارچه را در حوضه های آبخیز با هدف بهره وری بهینه از منابع و هماهنگی و حرکت در راستای توسعه ی پایدار ایجاب کرده است.

محدوده مورد مطالعه در این تحقیق حوضه رودخانه پسیخان در استان گیلان از زیر حوضه های تالاب انزلی است. داده های مورد استفاده در این تحقیق داده های اقلیمی، هیدرولوژی و جغرافیایی حوضه است. فعالیتهای صورت گرفته از سوی نهادهای مرتبط در حوضه که از سازمان ها و نهادهای مرتبط بدست آمده نشان می دهد که در این حوضه ها عوامل بسیاری بر یکدیگر تأثیر می گذارند، که شناخت این عوامل و ارتباط بین آنها بصورت نگرش جامع و سیستمی می تواند از عوامل تخریب کاسته و روند اصلاحی حوضه را تسریع نماید. با بررسی وضعیت طبیعی و منابع آب و خاک حوضه ی پسیخان، چالش های پیش روی توسعه در این حوضه بررسی شده و به برخی از راهکارهای مدیریتی در غالب مدیریت یکپارچه و حوضه ای منابع طبیعی و انسانی به خصوص الزامات اساسی مربوط به هماهنگی مدیریت در واحدهای سیاسی – اداری استانی تابعه اشاره شده است.روش تحلیل داده های نتایج حاصل از تحقیقات نشان می دهد كه برای كاهش سیلاب در حوضه پسیخان می توان سیلاب های بالادست این حوضه را كنترل نمود، كه در این راستا باید نقاطی را برای مدیریت سیلاب های بالادست مكان گزینی کرد كه با مطالعات میدانی موقعیت آنها نسبت به مسیل های فعلی به دست می آید. مدیریت سیلاب در حوضه  بدون توجه به عناصر هیدروژئومورفولوژیكی امكان پذیر نمی باشد و با به كارگیری مدل یكپارچه سیلاب امكان حضور تمام شاخص ها در واحدبندی مدیریتی عملی می باشد. لذا در این تحقیق تلاش براین است با استفاده از نتایج مطالعات معتبر ملی و بین‌المللی و به موازات آن، نتایج مشاهدات و تحقیقات میدانی و مطالعات علمی دراز مدت ، همچنین با شناخت عوامل و ویژگی های محیطی به تحلیل علل و چگونگی ناپایداری محیطهای رودخانه ای پرداخته و راهبردهایی ارایه شد كه كاربر آنها می تواند توسعه و مدیریت حوضه ها را به سوی پایداری سوق داده ودر نهایت برقراری توسعه پایدار منابع موجود، به منظور تأمین نیازهای ساکنین حوضه را تامین نماید.

واژگان کلیدی: حوضه آبخیزپسیخان، حوضه رودخانه ای، مدیریت یکپارچه و جامع، توسعه پایدار

 

مقدمه

توسعه ی پایدار در گرو مراقبت از زمین است و بشر به عنوان بخشی از طبیعت نمی تواند آینده ای داشته باشد مگر آن که از طبیعت و منابع طبیعی حفاظت به عمل آورد(وهابزاده،1377). وضعیت مکانی قرارگیری منابع آب و خاک و پوشش گیاهی در طبیعت اغلب در چارچوب حوضه های آبخیز است و به همین دلیل در مطالعات این بخش در جنبه های مختلف و تأثیرات عملکرد سیستم های طبیعی در مباحث هیدرولوژی و آب شناسی، اقتصادی و اجتماعی، کشاورزی و پوشش گیاهی، خاک شناسی و فرسایش و سایر مباحث نظیر این، حوضه ی آبخیز به عنوان پایه و واحد مطالعاتی مدنظر قرار می گیرد. از این رو تأثیرات متقابل ناشی از منابع مختلف و اجزای زنده و غیرزنده ی موجود در یک حوضه ی آبخیز، ضرورت پیاده سازی مدل مدیریت سیستمی و یکپارچه را در حوضه های آبخیز با هدف بهره وری بهینه از منابع و هماهنگی و حرکت در راستای توسعه ی پایدار ایجاب نموده است. حوضه ی آبخیز پسیخان رود دارای شعبات رودهایی است که از جهات گوناگون جغرافیایی به حوضه پسیخان منتهی می شوند. مهم ترین رودهایی که به این حوضه می ریزد سیاهمزگی، چوبر(امامزاده ابراهیم)، چناران و … است. که از نواحی مختلف شامل مناطقی با کوهستان های متراکم، نیمه کوهستانی، جلگه و دشتی می گذرد و پسیخان رود و شعب کوچک و بزرگ آن از سرچشمه تا مصب عامل وحدت این نواحی است. تصمیم گیری جهت مدیریت منابع طبیعی بسیار پیچیده است زیرا بهره برداران متعددی را شامل می شود و مکانیسم های ارتباط متقابل بین آن ها وجود دارد. و تصمیم گیران معمولاً با بهینه کردن همزمان چندین هدف مواجه اند(محسنی ساروی،1382). مدیریت بهینه ی منابع آب و خاک جز با حفظ منابع و استفاده ی صحیح، مستمر و پایدار و نیز حداقل هدررفت و خسارت به آن ها به وقوع نمی پیوندد(صدرالاشرافی ،1371). این مدیریت یک مدیریت سیستمی است که در جهت به کارگیری و هدایت مفید و مؤثر عوامل و منابع به منطور رسیدن به حالت بهینه و با هدف دستیابی به حداکثر سود، حداقل هزینه و حداکثر کارایی توسط مدل های برنامه ریزی اعمال می گردد(ملک محمدی،1362). خلاصه اینکه نوع نگرش مدیران به رودخانه ها و توسعه حوضه آنها به گونه ای بوده است که اکنون در بسیاری از حوضه ها مسایلی از قبیل بحران آب ، ناپایداری توسعه و بحران مدیریت به صورت چالشهایی بسیار جدی مطرح می باشد.دررویكرد صرفاً مهندسی ، مدیران ، تنها به تهیه و انتقال آب پرداخته اند. در رویكرد دیگری که اقتصاد بوده است سعی نموده اند به راه حل بهینه ای برای تخصیص منابع آب دست یابند و یا اینكه با تمرکز بر رویكرد هیدرولوژیكی سعی کرده اند فقط فن آوری اجرای طرحها را توجیه نمایند.

در حالی که حفظ یا تأمین پایداری درحوضه رودخانه ها نیازمند توجهی عمیق به نگرشی جامع است که اساس آن برخوردی اکوسیستمی با رودخانه ها می باشد. در این نوع نگرش ، آبگیر، کانال اصلی رودخانه ، دشتهای سیلابی، حریم ها، تالابها، دریاچه ها و مصب ها همراه با همه ساکنان هر حوضه که

دارای احساس عمیقی از وابستگی به رودخانه ها هستند، اکوسیستم هررودخانه را تشكیل می دهند که خود بهترین واحد مدیریتی هم می باشد. تخریب و نابودی حوضه بسیاری از رودخانه ها، توسعه را از اساس با خطر ناپایداری روبه روساخته است . شناخت و تحلیل ناپایداری حوضه های رودخانه ای و چالشهایی که مدیران با آن روبه رو هستند ضرورتی قطعی دارد و هدفی است که در این تحقیق پیگیری شده است. تحقیقات محققانی از قبیل (نیوسون و غاز ی، 1995)، (وین پنی، 1997)، (وین پنی، 1998)، (جوبین، 1999) ، (آی ، یو، سی ، ان، 2000)، (دبلیو،سی ، دی، 2000) و (غازی، 1381) هریك ، از یك یا چند دیدگاه قابل توجه است . مدیریت یکپارچه حوضه های رودخانه ای به اندازه جنبه های اکولوژیکی و اقتصادی- اجتماعی با فن و صنعت نیز سروکار دارد و برای یک هدف یکپارچه مورد استفاده قرار می گیرد. در این میان فعالیت های مهم مرتبط با مدیریت رودخانه ها عبارتند از: مدیریت رودخانه ها- مدیریت یکپارچه کنترل سیل- مدیریت یکپارچه کنترل رسوب و توسعه طرح ریزی و سیاست گزاری اصلی رودخانه. نکته مهم در مدیریت یکپارچه حوضه های رودخانه ای برقراری توازن در فعالیت های مدیریت آب با توسعه اقتصادی و اکولوژیکی و بهره گیری درست محیطی و عقلانی از منابع طبیعی است(Vis،2001). ولی آنچه که به تحقیق حاضر بعد برجسته ای بخشیده است نگرشی جامع با هدف حفاظت و پایداری رودخانه ها است . همچنین معرفی و تحلیل مدلی که می تواند چارچوبی مطالعاتی برای دستیابی به توسعه و مدیریتی پایدار درحوضه ها در اختیار نهد، هدف نهایی تحقیق و تحلیل راتشكیل داده است .

این پایان نامه در پنج فصل تنظیم ش<p>&nbsp;</p><p><a href="http://zusa.ir/%d9%be%d8%a7%db%8c%d8%a7%d9%86-%d9%86%d8%a7%d9%85%d9%87-%da%a9%d8%a7%d8%b1%d8%b4%d9%86%d8%a7%d8%b3%db%8c-%d8%a7%d8%b1%d8%b4%d8%af-%d8%b1%d8%b4%d8%aa%d9%87-%d9%85%d8%af%db%8c%d8%b1%db%8c%d8%aa-29/"><img class="alignnone size-medium wp-image-170858″ src="https://arshadfile.ir/wp-content/uploads/2019/08/8_001-300x173-300x173.png” alt="برای دانلود متن کامل پایان نامه ها اینجا کلیک کنید” width="300″ height="173″ /></a></p>ده است، که به شرح ذیل می باشد:

1- کلیات تحقیق

2- مرور منابع

3- مواد و روشها

4- تجزیه و تحلیل داده ها و یافته های تحقیق

5- بحث، نتیجه گیری و پیشنهادات

–  بیان مسئله وضرورت انجام تحقیق    

امروزه اکثریت مردم و مسئولین بخشهای مختلف مدیریت منابع طبیعی به این امر واقف میباشند که تنها راه حل دائمی و پایدار جهت  استفاده مناسب از منابع طبیعی و منابع آب برای اراضی

………………………………………………… 1

مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………….. 2

فصل اول: کلیات تحقیق…………………………………………………………………………………………… 4                                 4

1-1- بیان مسله و ضرورت انجام تحقیق…………………………………………………………………………….. 5

1-2- سوال تحقیق………………………………………………………………………………………………………. 6

1-3- فرضیه های تحقیق……………………………………………………………………………………………….. 6                                 6

1-4- اهداف تحقیق…………………………………………………………………………………………………….. 6

1-5- دلایل انتخاب موضوع…………………………………………………………………………………………… 6

1-6- تنگناها و محدودیتهای تحقیق…………………………………………………………………………………. 6

فصل دوم: مرور منابع……………………………………………………………………………………………….. 8                                 8

2-1- مبانی نظری تحقیق………………………………………………………………………………………………. 9

2-1-1-  آبخیز………………………………………………………………………………………………………….. 9

2-1-2- مطالعه به روش حوضه ای…………………………………………………………………………………… 9                                 ………………………………………………………………………………………………………………………………..                                   ………………………………………………………………………………………………………………………………..

2-1-3- حوضه آبریز…………………………………………………………………………………………………… 9

2-1-4- جریان رودخانه ای………………………………………………………………………………………….. 10

2-1-5- رابطه بین جریان رودخانه ای و متغیر های بستر رودخانه……………………………………………… 10                                ………………………………………………………………………………………………………………………………..

2-1-6- عوامل حوضه ای…………………………………………………………………………………………….. 10                                ………………………………………………………………………………………………………………………………..                                   ………………………………………………………………………………………………………………………………..

2-1-7- شکل حوزه…………………………………………………………………………………………………… 10

2-1-8- پروفیل طولی و شیب رودخانه…………………………………………………………………………….. 10

2-1-9- شیب(slope)………………………………………………………………………………………………. 11

2-1-10- زمین شناسی و خاک شناسی……………………………………………………………………………. 11                                11

2-1-11-  ویژگی های پوشش گیاهی……………………………………………………………………………… 11

2-1- 12- ویژگیهای اقلیمی و عوامل مؤثر بر آب و هوای حوضه…………………………………………….. 12

2-1-13- عوامل ناشی از بهره برداری و دخالت انسان………………………………………………………….. 13

2-1-14- پایداری………………………………………………………………………………………………………. 14

2-1-15- توسعه پایدار…………………………………………………………………………………………………. 14

2-1-16- مدیریت آب………………………………………………………………………………………………… 14

2-1-17- مدل فرآیند مطالعات در برنامه ریزی توسعه و مدیریت پایدار رودخانه ها………………………. 16

2-1-18- حوضه آبریز از دیدگاه سیستمی………………………………………………………………………… 19

2-1-19- محیط سیستم حوضه……………………………………………………………………………………….. 21

2-1-20- حفاظت از منابع…………………………………………………………………………………………….. 22

2-1-21-  مشارکت و توسعه پایدار…………………………………………………………………………………. 22

2-1-22- مدیریت یكپارچه…………………………………………………………………………………………… 23

2-1-23- اصل مشارکت………………………………………………………………………………………………. 24

2-2- پیشینه تحقیق …………………………………………………………………………………………………….. 24

2-2-1- پیشینه تحقیق در خارج …………………………………………………………………………………….. 24

2-2-2- پیشینه تحقیق در ایران ……………………………………………………………………………………… 26

2-2-3- پیشینه تحقیق در محدوده مطالعاتی ………………………………………………………………………. 27

فصل سوم: مواد و روشها………………………………………………………………………………………….. 28

3-1- موقعیت جغرافیایی محدوده تحقیق…………………………………………………………………………… 29

3-2- راههای دسترسی به حوضه……………………………………………………………………………………. 32

3-3- موقعیت رودخانه های مهم حوضه رودخانه پسیخان………………………………………………………. 33

3-4-  داده های تحقیق………………………………………………………………………………………………… 36

3-4-1-  بررسی آمار و اطلاعات هواشناسی……………………………………………………………………… 37

3-4-2-   بررسی آمار و اطلاعات هیدرولوژی……………………………………………………………………. 37

3-4-3-  بازسازی و تكمیل نواقص آماری………………………………………………………………………… 37

3-4- 4- بررسی داده‏های بارش…………………………………………………………………………………….. 39

3-4- 4-1- بررسی بارش منطقه‏ای در حوضه رودخانه پسیخان……………………………………………….. 40

3-4- 4-1-1 –  انتخاب پایه زمانی مشترك یا دوره شاخص آماری…………………………………………. 40

3-4- 4-1-2 – بازسازی داده‏های كمبود………………………………………………………………………….. 41

3-5- روش تحقیق……………………………………………………………………………………………………… 41

3-6-  روش گردآوری اطلاعات……………………………………………………………………………………. 43

3-7-  ابزارگردآوری اطلاعات………………………………………………………………………………………. 43

3-8-  روش تجزیه و تحلیل اطلاعات………………………………………………………………………………. 43

3-9- ضرورت تحقیق…………………………………………………………………………………………………. 43

3-10- روش انجام کار………………………………………………………………………………………………… 47

 

فصل چهارم : تجزیه و تحلیل داده ها و یافته های تحقیق…………………………………………… 50

4-1- مقدمه………………………………………………………………………………………………………………. 51

4-2- فیزیوگرافی حوضه رودخانه پسیخان………………………………………………………………………… 52

4-2-1- شکل حوزه ………………………………………………………………………………………………….. 52

4-2-1-1- روش هورتن ……………………………………………………………………………………………… 52

4-2-1-2- روش گراولیوس …………………………………………………………………………………………. 52

4-2-1-3- روش میلر …………………………………………………………………………………………………. 52

4-2-1-4- روش شیوم ……………………………………………………………………………………………….. 53

4-2-1-5- روش مستطیل معادل …………………………………………………………………………………….. 53

4-2-2- پستی و بلندی حوضه ………………………………………………………………………………………. 54

4-2-3- پروفیل طولی و شیب رودخانه…………………………………………………………………………….. 54

4-2-3-1- شیب ناخالص…………………………………………………………………………………………….. 57

4-2-3-2- شیب متوسط وزنی ………………………………………………………………………………………. 57

4-2-3-3-  شیب خالص …………………………………………………………………………………………….. 57

4-2-4- شیب …………………………………………………………………………………………………………… 58

4-2-4-1- نقشه شیب حوزه………………………………………………………………………………………….. 58

4-2-4-2- جدول و هیستو گرام توزیع شیب نسبت  به سطح…………………………………………………… 59

4-2-5- محاسبه شیب متوسط ……………………………………………………………………………………….. 59

4-2-5-1- شیب متوسط وزنی……………………………………………………………………………………….. 59

4-2-5-2- شیب میانه …………………………………………………………………………………………………. 60

4-2-5-3- نمای شیب ………………………………………………………………………………………………… 60

4-2-6- بررسی شیب اراضی اطراف رودخانه ……………………………………………………………………. 60

4-2-6-1- رودخانه سیا مزگی  …………………………………………………………………………………….. 60

4-2-6-2- رودخانه چوبر …………………………………………………………………………………………… 60

4-2-6-3- رودخانه پسیخان………………………………………………………………………………………….. 61

4-3- اقلیم(آب و هوای) حوضه رودخانه پسیخان………………………………………………………………… 66

4-3- 1- خصوصیات  اقلیمی حوضه ………………………………………………………………………………. 66

4-3- 2- ویژگیهای اقلیمی و عوامل مؤثر بر آب و هوای حوضه………………………………………………. 67

4-3- 4-  محاسبه مقدار بارش حوضه  …………………………………………………………………………….. 68

4-3- 4-  تغییرپذیری بارندگی حوضه……………………………………………………………………………… 71

4-3- 5- تعداد روزهای بارانی……………………………………………………………………………………….. 72

4-3- 6-  توزیع بارندگی ماهانه و فصلی…………………………………………………………………………… 73

4-3- 7- حد اكثر بارندگی 24 ساعته حوضه……………………………………………………………………… 75

4-3- 8- حداكثر بارش محتمل……………………………………………………………………………………… 76

4-4- ویژگی های دمایی حوضه ……………………………………………………………………………………. 77

4-4 – 1 – رژیم حرارتی……………………………………………………………………………………………… 80

4-4 – 2 – روند تغییرات میانگین ماهانه دما……………………………………………………………………….. 81

4 – 4 – 3  بررسی میانگین دمای ماهانه حداقل و حداكثر مطلق……………………………………………….. 83

4-4 – 4  تغییرات روزانه و فصلی دما………………………………………………………………………………. 83

4- 4 – 5 – رژیم فصلی دما در حوضه……………………………………………………………………………… 84

4-4 – 6  تعداد روزهای یخبندان…………………………………………………………………………………….. 84

4-4 – 7  تعیین خط برف ماهانه با استفاده از گرادیان دما……………………………………………………… 87

4- 5 – رطوبت نسبی…………………………………………………………………………………………………… 87

4-6 – تبخیر…………………………………………………………………………………………………………….. 89

4-6 – 1  بررسی تغییرات میزان تبخیر از طشت با ارتفاع در حوضه…………………………………………… 90

4- 7- تبخیر و تعرق……………………………………………………………………………………………………. 91

4-7 – 1 تبخیر و تعرق پتانسیل……………………………………………………………………………………… 91

4-7 – 1 – 1 تبخیر و تعرق پتانسیل به روش ترنت وایت……………………………………………………….. 92

4-7 – 2  تبخیر و تعرق واقعی ………………………………………………………………………………………. 96

4-7 – 2 – 1  تبخیر و تعرق واقعی به روش تورك……………………………………………………………… 96

4-8-  وضعیت خاک حوضه…………………………………………………………………………………………. 97

4-8-1- مشخصات كلّی خاكهای حوضه………………………………………………………………………….. 98

4-8-1-1- شاخه (رودخانه) چوبر………………………………………………………………………………….. 100

4-8-1-1- شاخه ( رودخانه ) چنار رودخان……………………………………………………………………… 101

4-8-2- مشخصات خاک رودخانه پسیخان………………………………………………………………………. 102

4-8-3- رژیم های رطوبتی و حرارتی خاكها……………………………………………………………………. 103

4-8-3-1-1 رژیم یودیك…………………………………………………………………………………………… 103

4-8-3-1-2 رژیم زریك……………………………………………………………………………………………. 104

4-8-3-2- رژیم حرارتی خاك……………………………………………………………………………………. 104

4-8-3-2-1 رژیم حرارتی ترمیك………………………………………………………………………………… 105

4-8-3-2-2 رژیم حرارتی مزیك…………………………………………………………………………………. 105

4-8-4- خاكهای حوضه رودخانه پسیخان  از لحاظ ارتفاعی…………………………………………………. 105

4-8-4- 1 خاكهای جلگه ای……………………………………………………………………………………….. 105

4-8-4- 2 خاكهای كوهپایه ای…………………………………………………………………………………….. 106

4-8-4- 3 خاكهای كوهستانی …………………………………………………………………………………….. 106

4 ـ 9-  منابع اراضی……………………………………………………………………………………………………. 107

4 ـ 9-1-گروههای هیدرولیكی خاكها…………………………………………………………………………….. 108

4-10-  هیدرولوژی حوضه………………………………………………………………………………………….. 109

4-10-1- تحلیل منطقه ای آبدهی ماهانه و سالانه حوضه پسیخان …………………………………………… 110

4-10-2- تجزیه و تحلیل آمار روزانه جریان ……………………………………………………………………. 110

4-10-2-1-  محاسبه متوسط دبی ماهانه و سالانه ………………………………………………………………. 110

4-10-2-2-  محاسبه دبی های حداکثر وحداقل………………………………………………………………… 113

4-10-2-3-  برآورد دبی حداکثر لحظه ای برای واحدهای هیدورلوژیک حوزه آبخیز پسیخان………. 115

4-10- 2-3-1-  برآورد دبی حداکثر لحظه ای برای واحده های هیدو لوژیک به روش کریگر………. 115

4-10- 2-3-2- بر آورد دبی حداکثر لحظه ای با استفاده از رابطه منطقه ای………………………………. 116

4-10-2-4- بررسی دوره های کم آبی و پر آبی ………………………………………………………………. 117

4-10-2-4-1- دبی مشخصه حداکثر……………………………………………………………………………… 117

4-10-2-4-2- دبی مشخصه متوسط یا 6 ماهه…………………………………………………………………… 117

4-10-2-4-3- دبی مشخصه یک ماهه، سه ماهه و نه ماهه …………………………………………………… 117

4-10-2-4-4- دبی مشخصه کم آبی……………………………………………………………………………… 118

4-10- 5- تعیین رژیم آبی رودخانه پسیخان……………………………………………………………………… 118

4-11-  زمین شناسی حوضه…………………………………………………………………………………………. 118

4-11-1- زمین شناسی سطحی حوضه پسیخان………………………………………………………………….. 119

4- 11-1-1- سازند زمان پركامبرین………………………………………………………………………………. 120

4-11-1-1-1- واحد  Mtg………………………………………………………………………………………… 120

4-11-1-1-2- واحد  Mt………………………………………………………………………………………….. 120

4-11-1-2- سازند دوران اول(دیرینه زیستی یا پالئوزوئیك)………………………………………………….. 120

4-11-1-2-1-  زیر واحد P ……………………………………………………………………………………….. 120

4-11-1-2-2-  زیر واحد PV ……………………………………………………………………………………. 121

4-11-1-3-  سازند دوران دوم ( میان زیستی یا مزوزوئیك)………………………………………………….. 121

4-11-1-3-1-  واحد TJS  ………………………………………………………………………………………. 121

4-11-1-3-2-  زیرواحد jsh ……………………………………………………………………………………… 121

4-11-1-4-1-  واحد Q1da  ( نهشته های كوهپایه ای و آبرفتی پلئیستوسین)…………………………… 121

4-11-1-4-  سازند دوران چهارم (كواترنر یا عهد حاضر)……………………………………………………. 121

4-11-1-3-3-  واحد K1L ………………………………………………………………………………………. 121

4-11-1-4-2-  واحد Qal  ( نهشته های آبرفتی و دشت سیلابی)………………………………………….. 122

4-12-  فرسایش تشكیلات سطحی در حوضه آبریز پسیخان…………………………………………………. 125

4-12-1-  آب و هوا………………………………………………………………………………………………….. 125

4-12-2-  مورفولوژی ……………………………………………………………………………………………….. 126

4-12-3-  چینه شناسی ………………………………………………………………………………………………. 126

4-12-4-  پوشش گیاهی ……………………………………………………………………………………………. 126

4-13- کاربری اراضی حوضه………………………………………………………………………………………. 127

4-14- فرسایش در حوضه ………………………………………………………………………………………….. 128

4-15- پوشش گیاهی حوضه ………………………………………………………………………………………. 129

4-15-1- اشكوب بندی پوشش گیاهی ( درختان ) به تناسب ارتفاع………………………………………… 129

4-15-1-1- ارتفاع كمتر از 500 متر با جنگل نیمه متراكم……………………………………………………. 129

4-15-1-2- ارتفاع 500 تا 1500 متر با جنگل متراكم…………………………………………………………. 130

4-15-2-  نقش پوشش گیاهی در فرسایش خاك……………………………………………………………… 130

4-16-  مسائل اقتصادی- اجتماعی حوضه………………………………………………………………………… 131

4-16-1- نحوه کشاورزی اهالی رودخانه پسیخان………………………………………………………………. 132

4-16-2- آبادی های دارای سکنه …………………………………………………………………………………. 132

4-16-3-  تعداد جمعیت، خانوار و بعد خانوار ………………………………………………………………….. 132

4-17-  مدیریت یکپارچه و توسعه پایدار حوضه………………………………………………………………… 137

4-18-  مصادیق و جنبه های تخریب و تهدیدات پیش روی منابع حوضه ی آبخیز پسیخان…………….. 139

فصل پنجم: بحث، نتیجه گیری و پیشنهادات……………………………………………………………… 142

5-1- بحث ونتیجه گیری…………………………………………………………………………………………….. 143

5-2-  پاسخ به فرضیات تحقیق……………………………………………………………………………………… 156

5-2-1- فرضیه اول……………………………………………………………………………………………………. 156

5-2-2- فرضیه دوم……………………………………………………………………………………………………. 156

5-3- پیشنهادات……………………………………………………………………………………………………….. 157

منابع و ماخذ…………………………………………………………………………………………………………….. 161

پیوست……………………………………………………………………………………………………………………. 168

 

 

فهرست جداول

عنوان                                                                                                                          صفحه

جدول 2-1- عملكرد حوضه های رودخانه ای……………………………………………………………………. 16

جدول 3-1- موقعیت جغرافیایی زیرحوضه ها و رودخانه های آن…………………………………………….. 30

جدول 3-2- مشخصات ایستگاههای هواشناسی حوضه مطالعاتی و اطراف آن……………………………… 38

جدول 3-3 – مشخصات ایستگاههای هیدرومتری حوضه مطالعاتی و اطراف آن…………………………… 39

جدول 4-1- ضرایب شکل زیر حوزه ها و حوزه اصلی…………………………………………………………. 51

جدول 4-2- شیب های رودخانه ها و آبراهه های اصلی در حوزه پسیخان و زیر حوزه ها……………….. 56

جدول 4-3- کلاس شیب حوزه پسیخان…………………………………………………………………………… 57

جدول 4-4- توزیع شیب نسبت به سطح زیر حوزه سیاهمزگی………………………………………………… 60

جدول 4-5- توزیع شیب نسبت به سطح زیر حوزه چناران……………………………………………………… 60

جدول 4-6- توزیع شیب نسبت به سطح زیر حوزه لاسک……………………………………………………… 61

جدول 4-7- توزیع شیب نسبت به سطح زیر حوزه چماچاه…………………………………………………….. 61

جدول 4-8- توزیع شیب نسبت به سطح زیر حوزه مژده………………………………………………………… 62

جدول 4-9- توزیع شیب نسبت به سطح زیر حوزه پسیخان…………………………………………………….. 62

جدول 4-10- شیب متوسط وزنی ،شیب میانه و نمای شیب در حوزه زیر حوزه ها………………………… 63

جدول 4-11-  مشخصات ایستگاههای محدوده مورد مطالعه…………………………………………………… 73

جدول 4-12- مقدار بارش حوضه رودخانه پسیخان……………………………………………………………… 78

جدول 4-13- تغییرات میانگین بارندگی سالانه ایستگاههای اطراف حوضه…………………………………. 79

جدول4-14- تعداد روزهای بارانی برحسب ماههای سال……………………………………………………….. 80

جدول 4-15- تعداد روزهای بارانی بر حسب فصلهای سال…………………………………………………….. 80

جدول 4-16- مقادیر بارندگی ماهانه و سالانه در حوضه پسیخان……………………………………………… 82

جدول 4-17- توزیع فصلی و درصدهای مربوط به بارندگی حوضه آبخیز پسیخان………………………… 83

جدول 4-18- نتایج تحلیل بارندگی 24 ساعته و احتمال وقوع بارندگی حوضه…………………………….. 84

جدول 4-19- متوسط درجه حرارت ماهانه ایستگاههای اطراف حوضه برحسب سانتیگراد………………. 87

جدول 4-20- معادلات و روابط بین درجه حرارت و ارتفاع در حوضه پسیخان……………………………. 88

جدول 4-21- توزیع درجه حرارت متوسط ماهانه و سالانه بر حسب سانتیگراد در حوضه پسیخان……… 89

جدول 4-22-  داده‏های درجه حرارت حوضه پسیخان………………………………………………………….. 89

جدول 4-23- تغییرات ماهانه درجه حرارت حوضه پسیخان……………………………………………………. 90

جدول 7-24- رژیم فصلی و درصد فصل درجه حرارت حوضه پسیخان…………………………………….. 93

جدول 4-25- تعداد روزهای یخبندان بر حسب ماههای سال…………………………………………………… 94

جدول 4-26- ارتفاع ماهانه خط برف براساس گرادیان ماهانه دما……………………………………………. 96

جدول4-27-  میانگین رطوبت نسبی ایستگاههای معرف برحسب درصد…………………………………….. 97

جدول 7-28- میانگین تبخیر از طشتك در ایستگاههای معرف………………………………………………… 98

جدول 4-29-  برآورد تبخیر و تعرق نقاط ارتفاعی سالانه حوضه به میلی متر………………………………. 99

جدول 4-31-  مقادیر تبخیر و تعرق ماهانه حوضه آبریز پسیخان به روش ترنت وایت…………………… 103

جدول 4-32- محدوده های اقلیمی دمارتن……………………………………………………………………….. 107

جدول 4 ـ 33 – مشخصات تیپهای اصلی اراضی و واحدهای اراضی حوضه آبریز پسیخان………………. 119

جدول 4-34-  مشخصات فیزیکی حوضه رودخانه پسیخان وزیرحوضه ها…………………………………. 122

جدول (-35- رابطه آبدهی با مساحت در حوضه آبخیز پسیخان……………………………………………… 123

جدول 4-36- آبدهی متوسط روزانه ، ماهانه و سالانه رودخانه پسیخان……………………………………… 124

جدول 4-37-  آبدهی متوسط حداقل ماهانه رودخانه پسیخان………………………………………………… 126

جدول 4-38-  مقادیر دبی حداکثر و حداکثر لحظه ای ایستگاه نوخاله……………………………………… 126

جدول شماره4-39-  دبی حداکثر لحظه ای برآورد شده برای 14 واحد هیدرولوژیک حوزه پسیخان… 128

جدول 4-40-   برآورد دبی با دوره برگشت های مختلف با استفاده از فرمول منطقه ای  حوزه تالاب… 129

جدول 4-41-  مقادیر دبی های مشخصه ایستگاه نوخاله رودخانه پسیخان………………………………….. 130

جدول  4-42-  تشكیلات زمین شناسی حوضة‌ آبریز پسیخان…………………………………………………. 135

جدول4-43- وضعیت‏مقاومت مكانیكی، فرسایش پذیری و پتانسیل لغزش و ریزش‏تشكیلات‏سطحی‏حوضه‏پسیخان          139

جدول 4-44- وضعیت حوضه آبخیز پسیخان از نظر پوشش گیاهی…………………………………………. 141

جدول 4-45- توزیع جمعیت در روستاهای حوضه آبخیز پسیخان (1385)…………………………………. 147

 

 

فهرست نمودارها/ اشكال

عنوان                                                                                                                          صفحه

شكل 2-1- طبقه بندی آبراهه ها به روش هورتن (الف) و استرالر (ب ( 27)………………………………… 20

شکل3-1- موقعیت حوضه رودخانه پسیخان در استان گیلان…………………………………………………… 29

شکل3-2- نقشه پایه حوضه رودخانه پسیخان……………………………………………………………………… 31

شکل3-3- نقشه موقعیت رودخانه های حوضه رودخانه پسیخان……………………………………………….. 35

شکل 3-4- نقشه موقعیت ایستگاههای حوضه رودخانه پسیخان………………………………………………… 42

شکل4-1- موقعیت حوضه رودخانه پسیخان در استان گیلان…………………………………………………… 42

شکل 4-2- نقشه هیپسومتریک حوضه رودخانه پسیخان………………………………………………………… 52

شکل 4-3- نقشه شیب حوضه رودخانه پسیخان…………………………………………………………………… 64

شکل 4-4- نقشه جهت شیب حوضه رودخانه پسیخان…………………………………………………………… 65

شکل 4-5- تعداد روزهای بارانی بر حسب ماههای سال………………………………………………………… 81

شکل 4 – 6 – تعداد روزهای بارانی بر حسب فصلهای سال…………………………………………………….. 81

شکل4-7- بارندگی ماهانه حوضه پسیخان………………………………………………………………………… 82

شکل4-8- توزیع فصلی بارندگی حوضه پسیخان………………………………………………………………… 83

شكل 4-9- گرادیان حرارتی حوضه آبریز پسیخان………………………………………………………………. 88

شکل 4-10- رژیم حرارتی حوضه آبریز پسیخان………………………………………………………………… 90

شکل 4 -11- تغییرات ماهانه درجه حرارت حوضه پسیخان……………………………………………………. 91

شکل4-12- ضریب تغییرات ماهانه دما C.V. و انحراف از معیار S.D حوضه پسیخان…………………. 91

شکل 4-13- درصد فصلی درجه حرارت حوضه پسیخان………………………………………………………. 94

شکل4-14- تعداد روزهای یخبندان حوضه بر حسب ماههای سال……………………………………………. 95

شکل 4-15- مقایسه دما و تبخیرو تعرق پتانسیل در روش ترنت وایت……………………………………….. 104

شکل4-16-  مقایسه تبخیر از طشت وترنت وایت در حوضه پسیخان………………………………………… 104

شكل 4-17-  اقلیم نمای آمبرژه…………………………………………………………………………………….. 108

شکل 4 – 18-  نقشه تكتونیك ایران و موقعیت منطقه تحقیق در آن…………………………………………. 131

شکل4-19- توزیع جمعیت در روستاهای حوضه آبخیز پسیخان (1390)…………………………………… 149

شکل4-20- توزیع جمعیت در روستاهای حوضه آبخیز پسیخان (1390)…………………………………… 149

شکل4-21- توزیع جمعیت در روستاهای حوضه آبخیز پسیخان (1390)…………………………………… 150

شکل4-22- توزیع جمعیت در روستاهای حوضه آبخیز پسیخان (1390)…………………………………… 150

شکل4-23- توزیع جمعیت در روستاهای حوضه آبخیز پسیخان (1390)…………………………………… 151

شکل4-24- نقشه پراکندگی آبادیهای حوضه رودخانه پسیخان………………………………………………. 151

شکل 5-1- پروسه طراحی مدیریت یکپارچه و هماهنگ حوضه های رودخانه ای……………………….. 157

 

 

چکیده

تأثیرات متقابل ناشی از منابع مختلف و اجزای زنده و غیرزنده ی موجود در یک حوضه ی آبخیز، ضرورت پیاده سازی مدل مدیریت سیستمی و یکپارچه را در حوضه های آبخیز با هدف بهره وری بهینه از منابع و هماهنگی و حرکت در راستای توسعه ی پایدار ایجاب کرده است.

محدوده مورد مطالعه در این تحقیق حوضه رودخانه پسیخان در استان گیلان از زیر حوضه های تالاب انزلی است. داده های مورد استفاده در این تحقیق داده های اقلیمی، هیدرولوژی و جغرافیایی حوضه است. فعالیتهای صورت گرفته از سوی نهادهای مرتبط در حوضه که از سازمان ها و نهادهای مرتبط بدست آمده نشان می دهد که در این حوضه ها عوامل بسیاری بر یکدیگر تأثیر می گذارند، که شناخت این عوامل و ارتباط بین آنها بصورت نگرش جامع و سیستمی می تواند از عوامل تخریب کاسته و روند اصلاحی حوضه را تسریع نماید. با بررسی وضعیت طبیعی و منابع آب و خاک حوضه ی پسیخان، چالش های پیش روی توسعه در این حوضه بررسی شده و به برخی از راهکارهای مدیریتی در غالب مدیریت یکپارچه و حوضه ای منابع طبیعی و انسانی به خصوص الزامات اساسی مربوط به هماهنگی مدیریت در واحدهای سیاسی – اداری استانی تابعه اشاره شده است.روش تحلیل داده های نتایج حاصل از تحقیقات نشان می دهد كه برای كاهش سیلاب در حوضه پسیخان می توان سیلاب های بالادست این حوضه را كنترل نمود، كه در این راستا باید نقاطی را برای مدیریت سیلاب های بالادست مكان گزینی کرد كه با مطالعات میدانی موقعیت آنها نسبت به مسیل های فعلی به دست می آید. مدیریت سیلاب در حوضه  بدون توجه به عناصر هیدروژئومورفولوژیكی امكان پذیر نمی باشد و با به كارگیری مدل یكپارچه سیلاب امكان حضور تمام شاخص ها در واحدبندی مدیریتی عملی می باشد. لذا در این تحقیق تلاش براین است با استفاده از نتایج مطالعات معتبر ملی و بین‌المللی و به موازات آن، نتایج مشاهدات و تحقیقات میدانی و مطالعات علمی دراز مدت ، همچنین با شناخت عوامل و ویژگی های محیطی به تحلیل علل و چگونگی ناپایداری محیطهای رودخانه ای پرداخته و راهبردهایی ارایه شد كه كاربر آنها می تواند توسعه و مدیریت حوضه ها را به سوی پایداری سوق داده ودر نهایت برقراری توسعه پایدار منابع موجود، به منظور تأمین نیازهای ساکنین حوضه را تامین نماید.

واژگان کلیدی: حوضه آبخیزپسیخان، حوضه رودخانه ای، مدیریت یکپارچه و جامع، توسعه پایدار

 

مقدمه

توسعه ی پایدار در گرو مراقبت از زمین است و بشر به عنوان بخشی از طبیعت نمی تواند آینده ای داشته باشد مگر آن که از طبیعت و منابع طبیعی حفاظت به عمل آورد(وهابزاده،1377). وضعیت مکانی قرارگیری منابع آب و خاک و پوشش گیاهی در طبیعت اغلب در چارچوب حوضه های آبخیز است و به همین دلیل در مطالعات این بخش در جنبه های مختلف و تأثیرات عملکرد سیستم های طبیعی در مباحث هیدرولوژی و آب شناسی، اقتصادی و اجتماعی، کشاورزی و پوشش گیاهی، خاک شناسی و فرسایش و سایر مباحث نظیر این، حوضه ی آبخیز به عنوان پایه و واحد مطالعاتی مدنظر قرار می گیرد. از این رو تأثیرات متقابل ناشی از منابع مختلف و اجزای زنده و غیرزنده ی موجود در یک حوضه ی آبخیز، ضرورت پیاده سازی مدل مدیریت سیستمی و یکپارچه را در حوضه های آبخیز با هدف بهره وری بهینه از منابع و هماهنگی و حرکت در راستای توسعه ی پایدار ایجاب نموده است. حوضه ی آبخیز پسیخان رود دارای شعبات رودهایی است که از جهات گوناگون جغرافیایی به حوضه پسیخان منتهی می شوند. مهم ترین رودهایی که به این حوضه می ریزد سیاهمزگی، چوبر(امامزاده ابراهیم)، چناران و … است. که از نواحی مختلف شامل مناطقی با کوهستان های متراکم، نیمه کوهستانی، جلگه و دشتی می گذرد و پسیخان رود و شعب کوچک و بزرگ آن از سرچشمه تا مصب عامل وحدت این نواحی است. تصمیم گیری جهت مدیریت منابع طبیعی بسیار پیچیده است زیرا بهره برداران متعددی را شامل می شود و مکانیسم های ارتباط متقابل بین آن ها وجود دارد. و تصمیم گیران معمولاً با بهینه کردن همزمان چندین هدف مواجه اند(محسنی ساروی،1382). مدیریت بهینه ی منابع آب و خاک جز با حفظ منابع و استفاده ی صحیح، مستمر و پایدار و نیز حداقل هدررفت و خسارت به آن ها به وقوع نمی پیوندد(صدرالاشرافی ،1371). این مدیریت یک مدیریت سیستمی است که در جهت به کارگیری و هدایت مفید و مؤثر عوامل و منابع به منطور رسیدن به حالت بهینه و با هدف دستیابی به حداکثر سود، حداقل هزینه و حداکثر کارایی توسط مدل های برنامه ریزی اعمال می گردد(ملک محمدی،1362). خلاصه اینکه نوع نگرش مدیران به رودخانه ها و توسعه حوضه آنها به گونه ای بوده است که اکنون در بسیاری از حوضه ها مسایلی از قبیل بحران آب ، ناپایداری توسعه و بحران مدیریت به صورت چالشهایی بسیار جدی مطرح می باشد.دررویكرد صرفاً مهندسی ، مدیران ، تنها به تهیه و انتقال آب پرداخته اند. در رویكرد دیگری که اقتصاد بوده است سعی نموده اند به راه حل بهینه ای برای تخصیص منابع آب دست یابند و یا اینكه با تمرکز بر رویكرد هیدرولوژیكی سعی کرده اند فقط فن آوری اجرای طرحها را توجیه نمایند.

در حالی که حفظ یا تأمین پایداری درحوضه رودخانه ها نیازمند توجهی عمیق به نگرشی جامع است که اساس آن برخوردی اکوسیستمی با رودخانه ها می باشد. در این نوع نگرش ، آبگیر، کانال اصلی رودخانه ، دشتهای سیلابی، حریم ها، تالابها، دریاچه ها و مصب ها همراه با همه ساکنان هر حوضه که

دارای احساس عمیقی از وابستگی به رودخانه ها هستند، اکوسیستم هررودخانه را تشكیل می دهند که خود بهترین واحد مدیریتی هم می باشد. تخریب و نابودی حوضه بسیاری از رودخانه ها، توسعه را از اساس با خطر ناپایداری روبه روساخته است . شناخت و تحلیل ناپایداری حوضه های رودخانه ای و چالشهایی که مدیران با آن روبه رو هستند ضرورتی قطعی دارد و هدفی است که در این تحقیق پیگیری شده است. تحقیقات محققانی از قبیل (نیوسون و غاز ی، 1995)، (وین پنی، 1997)، (وین پنی، 1998)، (جوبین، 1999) ، (آی ، یو، سی ، ان، 2000)، (دبلیو،سی ، دی، 2000) و (غازی، 1381) هریك ، از یك یا چند دیدگاه قابل توجه است . مدیریت یکپارچه حوضه های رودخانه ای به اندازه جنبه های اکولوژیکی و اقتصادی- اجتماعی با فن و صنعت نیز سروکار دارد و برای یک هدف یکپارچه مورد استفاده قرار می گیرد. در این میان فعالیت های مهم مرتبط با مدیریت رودخانه ها عبارتند از: مدیریت رودخانه ها- مدیریت یکپارچه کنترل سیل- مدیریت یکپارچه کنترل رسوب و توسعه طرح ریزی و سیاست گزاری اصلی رودخانه. نکته مهم در مدیریت یکپارچه حوضه های رودخانه ای برقراری توازن در فعالیت های مدیریت آب با توسعه اقتصادی و اکولوژیکی و بهره گیری درست محیطی و عقلانی از منابع طبیعی است(Vis،2001). ولی آنچه که به تحقیق حاضر بعد برجسته ای بخشیده است نگرشی جامع با هدف حفاظت و پایداری رودخانه ها است . همچنین معرفی و تحلیل مدلی که می تواند چارچوبی مطالعاتی برای دستیابی به توسعه و مدیریتی پایدار درحوضه ها در اختیار نهد، هدف نهایی تحقیق و تحلیل راتشكیل داده است .

این پایان نامه در پنج فصل تنظیم ش<p>&nbsp;</p><p><a href="http://zusa.ir/%d8%af%d8%a7%d9%86%d9%84%d9%88%d8%af-%d9%be%d8%a7%db%8c%d8%a7%d9%86-%d9%86%d8%a7%d9%85%d9%87-%d8%a7%d8%b1%d8%b4%d8%af%d8%a8%d8%b1%d8%b1%d8%b3%db%8c-%d8%aa%d8%a7%d8%ab%db%8c%d8%b1-%d9%85%d8%af%db%8c-3/"><img class="alignnone size-medium wp-image-170858″ src="https://arshadfile.ir/wp-content/uploads/2019/08/8_001-300x173-300x173.png” alt="برای دانلود متن کامل پایان نامه ها اینجا کلیک کنید” width="300″ height="173″ /></a></p>ده است، که به شرح ذیل می باشد:

1- کلیات تحقیق

2- مرور منابع

3- مواد و روشها

4- تجزیه و تحلیل داده ها و یافته های تحقیق

5- بحث، نتیجه گیری و پیشنهادات

–  بیان مسئله وضرورت انجام تحقیق    

امروزه اکثریت مردم و مسئولین بخشهای مختلف مدیریت منابع طبیعی به این امر واقف میباشند که تنها راه حل دائمی و پایدار جهت  استفاده مناسب از منابع طبیعی و منابع آب برای اراضی

میان، ناپایداری ولتاژ به عنوان یک معضل نسبتا جدید، گریبان گیر سیستم های قدرت امروزی است و از آنجا که وجود اغتشاشات، به خاطر خطای انسانی یا عوامل طبیعی، یک واقعیت اجتناب ناپذیر است، بروز ناپایداری ولتاژ ناشی از یک اغتشاش اولیه، باعث خاموشی های متعددی در شبکه های کشورهای مختلف شده است.
وقوع چند خاموشی وسیع در آمریکا و اروپا از جمله این وقایع است. در 14 آگوست 2003 (اواسط مرداد) یک حادثه خروج متوالی تجهیزات انتقال و تولید در سیستم به هم پیوسته شرق آمریکای شمالی منجر به خاموشی بیشتر بخش های ایالت نیویورک و قسمت هایی از پنسیلوانیا، اوهایو، میشیگان و انتاریوی کانادا شد. این خاموشی آمریکایی – کانادایی، تقریبا 50 میلیون نفر را در 8 ایالت آمریکا و 2 استان کانادا تحت تاثیر قرار داد. 63 گیگاوات بار قطع شد که تقریبا 11 درصد کل بار تأمین شده در این سیستم است. حین این اتفاق، 400 خط انتقال و 531 واحد تولیدی در 261 نیروگاه قطع شدند. بررسی های بعدی نشان داد این حادثه از نوع ناپایداری ولتاژ بوده است. ساعاتی قبل از وقوع این حادثه، مشکل تامین توان راکتیو در بعضی مناطق به وجود آمده بود.
نرم افزارهای تخمین حالت و آنالیز بلادرنگ پیشامد، اطلاعات کافی از حوادث در حال وقوع فراهم می کنند و ارزیابی «هشدار زود هنگام» را انجام می دهند. این نرم افزارها قبل از حادثه فوق و در طی آن دچار مشکل بودند.
ت

 

ولید بادی را می توان به عنوان یکی از منابع تولید پراکنده دانست. تولید پراکنده به تمام واحدهای تولید با حداکثر ظرفیت 50 تا 100 مگاوات گفته می شود که معمولا به شبکه توزیع متصلند