چکیده

امیر نجم الدین حسن بن علاء سجزی دهلوی، از پارسی گویان ممتاز دیار هند در قرن هفتم و هشتم هجری  است. این شاعر و نویسندۀ برجسته، اندکی پس از سعدی ظهور کرد. تأثیرپذیری امیرحسن از سعدی شیراز-به ویژه در غزل- تا بدان پایه است که با وجود شاعری برجسته چون امیرخسرو دهلوی(طوطی هند)، به «سعدی هند» شهرت می یابد. عشق و ارادت فراوان وی به سعدی شیرازی سبب گشته تا از نخستین پیروان وی باشد و برای رسیدن به زبان روان و لطافت های غزل، کوشش های بسیاری نموده است. این شاعر سیستانی الاصل، نقش مهمی در توسعه زبان فارسی در شبه قاره هند داشته و سخن فارسی را در دورۀ ممالیک این منطقه، به اوج عزت و اعتبار رسانده است.

دیوان اشعار وی  بالغ بر 9000 بیت است که شامل قصیده، غزل، ترجیع بند، ترکیب بند، رباعی و مثنوی است. امیرحسن در نثر فارسی نیز آثاری خلق کرده که بارزترینِ آن آثار، کتاب فوائدالفؤاد است که چراغ راه صوفیه بوده و آگاهی های ارزشمندی دربارۀ تصوف، چگونگی تعلیم و تربیت مشایخ صوفیان، و توضیح و تشریح اصطلاحات رایج میان صوفیه را در خود جای داده است.

رسالۀ پیش رو شامل 8 فصل است. در فصل اول کلیات مورد بحث قرار می گیرد که در بردارندۀ اهداف تحقیق، پیشینۀ تحقیق، بیان مسأله، فرضیه ها و روش تحقیق می باشد.

فصل دوم شامل شرح احوال و آثار امیرحسن می باشد و سعی بر آن بوده است که پیرامون زندگی شخصی امیرحسن و بررسی آثارش، مسائل اصلی به نگارش درآید.

فصل سوم، مختصری پیرامون پیدایش غزل بحث شده و غزلیات امیرحسن نیز بررسی شده است.

در فصل چهارم، پیشینه ای در زمینۀ عرفان و عرفا در عصرهای مختلف مطرح گردیده است.

از فصل پنجم به بعد که اصلی ترین بخش های این رساله است، به مستحسنات صوفیان و ذکر مقامات و احوال و در بخش پایانی به ذکر تمامی لغات و اصطلاحات عرفانی در غزلیات امیرحسن دهلوی پرداخته شده و کلیۀ مضامین و اصطلاحات، ضمن توضیح، با شاهد مثال از غزلیات استخراج گردیده است.

واژه های کلیدی: امیرحسن دهلوی، شیخ نظام الدین اولیا، عرفان، غزلیات، مضامین عرفانی.

مقدمه
عرفان اسلامی عموماً جنبۀ مثبت و پویا دارد؛ عارف می اندیشد و به سوی کمال می رود و دیگران را رهبری می کند؛ در عرفان اسلامی علم، دین، تقوا، اشراق، عشق به خدا و کمال مطلق یکجا جلوه می کند و شور و مستی و کشش و کوشش می آورد.
صوفیان و عارفان دانشمند و پارسایان روشن بین ایرانی و بزرگان جهان اسلام، با بهره گرفتن از علوم و معارف اسلامی و قرآن و احادیث، عرفان و تصوف را تدوین، و بحثها و گفتگوها و عبارات زیبا و دل انگیز در کتابها و آثار خود گنجانیده اند که بسیاری از آنها مخصوصاً در نظم و نثر فارسی، از شاهکارهای علمی و ادبی و عرفانیِ نه تنها ایران، بلکه جهان است.
از همان زمانی که تصوف رو به رشد نهاد؛ شعر، نقش بسیار مهمی

در رواج و تکامل عرفان و تصوف اسلامی ایفا کرد. همانگونه که عرفان و تصوف نیز در تکامل ادبیات، اعم از نظم و نثر، نقش بسیار بزرگی داشته است. صوفیان و عارفان دل سوخته، پیوسته در احساسات و عواطف صوفیانۀ خود سرخوش هستند و بهترین زبانی که بتواند این عواطف و احساسات را بیان کند، زبان دل و احساسات یعنی «شعر» است که یکی از علل پیشرفت عرفان و تصوف همین است.
عرفان و تصوف، با شعر و ادب، پیوندی تنگاتنگ دارد و نفوذ افکار عرفانی در شعر پارسی و راه یافتن شعر به خانقاه ها، خود وسیلۀ بزرگی برای ظهور شاعران مشهوری گشته است. عارفان سعی کرده اند که داغِ درونی و هجرانِ جانان را با شعر و متون منثوری که نشأت یافته از شور و سوز باطنی و دور ماندن از اصل و حقیقت می باشد، بیان نمایند. مولانا می گوید:
هرکسی کو دور ماند از اصل خویش بازجوید روزگار وصل خویش
تصوفی که در دنیای اسلام، با زهد و فقر شروع شد، با عشق الهی و ذوق و وحدت در ایران توسعه یافت و به تکامل رسید. با نشر تصوف ایرانی، نه تنها در ایران، بلکه صوفیانی در نواحی روم، شام و هند به ارشاد و هدایت خلق پرداختند.
یکی از مراکز تجمع صوفیان، هندوستان بوده است که محل پیدایش دو سلسله چشتیه و سهروردیه بوده است. طریقۀ چشتیه، به وسیله شاه نظام الدین اولیا در سراسر هند پرآوازه گردید. یکی از مریدان نظام الدین اولیا، امیرحسن سجزی است كه در سلك بندگان حضرت سلطان المشایخ، نظام الدین اولیا قرار گرفت و به نظر خاص ایشان