استاد راهنما:
دکتر مصطفی کمالجو
 
استاد مشاور:
دکتر حسن گودرزی
 
شهریورماه 1391
برای رعایت حریم خصوصی نام نگارنده پایان نامه درج نمی شود

(در فایل دانلودی نام نویسنده موجود است)

تکه هایی از متن پایان نامه به عنوان نمونه :

(ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل است)

چکیده

مقامات حریری نوشته ابو محمد قاسم بن علی حریری بصری، اثری است گرانسنگ در موضوع مقامات که این نویسنده­ی توانا آن را به تقلید از شیوه­ی بدیع­الزمان در پنجاه مقامه نگاشته، و در تصنع و تکلف از وی در گذشته و این فن را به کمال رسانده است. هر مقامه در قالب داستانی کوتاه و مستقل است که شخصی به نام حارث بن همام، شیفته­ی نوادر ادب، آن را روایت کرده است. و قهرمان داستان­ها، پیرمردی است شوخ، فرزانه، خطیب و دانای علوم و فنون ادبی به نام ابو زید سروجی، که با خطابه­های شیرین خود همگان را می­فریبد.

قرآن کریم، مهمترین و بی­نظیرترین کتاب در نزد مسلمانان و به ویژه علما و ادبا است و کاملترین کتابی است که نازل شده و بلاغت و زیبایی آن همگان را شیفته­ی خود نموده است و نویسندگان بسیاری، از آن تأثیر پذیرفته­اند. ابو القاسم حریری نیز از جمله کسانی است که مقامات خویش را با تأثیر پذیری از قرآن کریم بنا نهاده و از آیات و مضامین آن بهره­ی وافر برده است.

در انجام این پایان­نامه، از روش کتابخانه­ای­ برای گردآوری اطلاعات استفاده شده است. و سعی بر آن شده تا بینامتنیت قرآنی را در مقامات حریری، که به حق یکی از کم­نظیرترین آثار ادبی در ادبیات عرب، محسوب می­شود مورد بررسی و کند و کاو قرار دهد.

حریری از آیات نورانی قرآن کریم، بهره فراوان جسته است که در چهار گروه مورد بررسی قرار گرفته است:

استفاده از الفاظ قرآن کریم 2-  استفاده از آیات قرآن کریم یا قسمتی از آن
استفاده از مفاهیم و مضامین آیات الهی       4-   استفاده از الفاظ و مفاهیم آن.
پژوهشی که انجام شده، نشانگر این است که کاربرد قرآن در کتاب مقامات حریری  بسیار جالب توجه بوده، که شاید در این بررسی فقط به بخش­هایی از آن اشاره شده است. و این امر بیان کننده­ی توجه وافر این شاعر به کلام خداوند می­باشد.

واژگان کلیدی:

حریری، مقامات، قرآن کریم، بینامتنیت

 

 

فهرست مطالب

 عنوان                                                                                                         صفحه

مقدمه      1

فصل اول کلیات تحقیق.. 4

1-1 بیان مسأله. 4

1-2   مقامه    5

1-3 کتاب «مقامات» حریری.. 6

1-4 تناصّ قرآنی در مقامات حریری.. 7

1-5 سؤال پژوهش… 9

1-6 پژوهشهای علمی انجام شده قبلی در ارتباط با پایان نامه (بطور مختصر) 9

1-7 حدود پژوهش (در صورت لزوم) 9

1-8 فرضیات پژوهش… 9

1-9 اهداف این پژوهش… 9

1-10 خلاصه مراحل روش پژوهش… 9

فصل 2 زندگی حریری.. 11

2-1 درآمد        11

2-2 زندگی حریری.. 11

2-3 اساتید حریری.. 12

2-4 حریری و دیوان خلافت… 12

2-5 زشت رویی حریری.. 12

2-6 آثار حریری.. 13

2-7 دیگر اشعار او. 13

2-8 سبب تألیف کتاب مقامات حریری.. 13

2-9 گنگی حریری در دیوان خلافت… 14

 2-10 راویان حریری.. 15

 2-11 حریری و نهی از شراب… 15

2-12 موافقان و مخالفان مقامات حریری.. 16

فصل3 مقامات و بینامتنیت… 18

3-1 درآمد……………………………………………. 18

3-2 نگاهی کلی به نثر عباسی.. 18

3-3 تصنیع در زندگی عربی.. 19

3-4 تصنیع و دواوین خلافت عباسی.. 19

3-5 جایگاه شاعران در نزد خلفا و امرا 20

3-6 اوجگیری موج تصنیع.. 20

3-7 تصنع……… 21

3-8 پیدایش و ظهور مقامات… 21

3-9 عوامل ظهور مقامات در عصر عباسی.. 22

3-9-1 عامل اجتماعی.. 22

3-9-2 عامل فرهنگی.. 24

3-10 مقامه در لغت… 24

3-11 مقامه در اصطلاح.. 25

3-12 سیر تحول معنایی مقامه. 26

3-13 مقامه در قرآن.. 26

3-14 قهرمان در مقامات عربی.. 27

3-15 مبدع مقامات… 27

3-16 مقامات حریری.. 28

3-17 راوی و قهرمان مقامات حریری.. 28

3-18 شخصیت قهرمان داستان، واقعیت یا خیال.. 28

3-19 نام مقامات… 29

3-20 موضوع مقامات… 29

3-21 ارزش ادبی مقامات… 29

3-22 سبک مقامات… 30

3-22-1  استفاده از کنایات و آیات قرآن.. 30

3-22-2  استفاده از سجعهای متوالی وصنایع بدیعی.. 31

3-22-3  استفاده از شعر در میان نثر. 32

3-23 مقامات حریری راهی به درون وی.. 33

3-24 خلاصه ای از مقامات حریری.. 33

3-25 متأثران از مقامات حریری.. 34

3-26 مقامات حریری و ادب اروپایی.. 35

3-27 آثار حریری.. 36

3-28 بدیع الزمان همدانی.. 36

3-29 سیر مقامه نویسی پس از بدیع الزمان.. 37

3-30 حریری و مقایسه وی با بدیع الزّمان.. 37

3-31 تفاوت مقامات بدیع الزمان همدانی و حریری.. 39

3-32 متن و بینامتن.. 40

3-33  تناص در لغت… 41

3-34 تناص در اصطلاح.. 42

3-35 کریستوا و تعریف وی از بینامتنیت… 42

3-36 بینامتنیت در ادبیات غرب… 43

3-37 بینامتنیت در ادبیات عرب… 44

3-38 انواع تناص…. 45

فصل4 بررسی بینامتنیت قرآنی(تناص) در کتاب مقامات حریری.. 48

4-1 درآمد…… 48

4-2 تأثیر مفردات و الفاظ.. 48

4-2-1 المثانی.. 49

4-2-2 فؤاد أُم موسی.. 49

4-2-3 أُم القری.. 49

4-2-4 إنّا للّه……… 50

4-2-5 السماء و الأرض…. 50

4-2-6 سواد الوجه و البیض…. 50

4-2-7 اصحاب الکهف… 50

4-2-8 المصابیح.. 51

4-2-9 الإنشقاق.. 51

4-2-10 ألَنَّا له. 51

4-3 تأثیر آیات قرآن.. 51

4-4 تأثیر مفاهیم قرآنی.. 61

4-4-1 یاری جستن از خدا 61

4-4-2 امر به معروف و نهی از منکر. 61

4-4-3 پنهان نبودن چیزی از خداوند.. 62

4-4-4 بازداشتن نفس… 62

4-4-5 مرگ              62

4-4-6 فریبنده بودن زندگی دنیا 63

4-4-7 وفای به عهد.. 64

4-4-8 مهمانی دادن حضرت ابراهیم. 64

4-4-9 استرجاع.. 64

4-4-10 قیامت… 65

4-4-11 توبه…. 66

4-4-12 سوگندهای قرآنی.. 67

4-4-13 داخل شدن در منزل.. 68

4-4-14 ربا خواری.. 68

4-4-15 عیبجویی.. 68

4-4-16 تحمل سختیها 69

4-4-17 کوتاه کردن آرزوها 69

4-4-18 زنده کردن مردگان.. 69

4-4-19 فضل خداوند.. 69

4-4-20 عمل نیک… 70

4-4-21 عدم غفلت خداوند.. 70

4-4-22 وفاداری.. 70

4-4-23 درخواست از خداوند.. 71

4-4-24 روشن ساختن پیری با موی سپید.. 71

4-4-25 یاری خواستن از خداوند.. 71

4-4-26 مأیوس بر نگرداندن.. 72

4-4-27 پنهان نماندن چیزی از خداوند.. 72

4-4-28 حفاظت از آتش جهنم. 72

4-4-29 صبر… . 73

4-4-30 داستان حضرت یوسف… 73

 

4-4-31 حضرت موسی و خضر(علیهما السلام) 73

4-4-32 بذل و بخشش… 74

4-4-33 بیثباتی دنیا 74

4-4-34  سرپیچی از نفس… 74

4-4-35 بخشش و گذشت… 74

4-4-36 رسوایی دنیا 75

4-5 تأثیر الفاظ و مفاهیم. 75

4-5-1 آموختن بیان و الهام کردن روشنی کلام. 75

4-5-2 هدایت به راه راست… 76

4-5-3 توانا بودن خداوند.. 76

4-5-4 باز گشت به سوی خدا 76

4-5-5 پنهان نبودن چیزی از خداوند.. 77

4-5-6 مرگ              77

4-5-7 نیکی          77

4-5-8 حفظ امانت… 77

4-5-9 صبر     77

4-5-10 سوگند به خداوند.. 78

4-5-11 مقدم داشتن دیگران بر خود. 79

4-5-12 مُهر بر دلها 80

4-5-13 خدای یگانه و بی­نیاز. 80

4-5-14 گزاردن نماز. 80

4-5-15 بیهوش بر زمین افتادن قوم. 81

4-5-16 تواضع.. 81

4-5-17 آشکار کردن راه راست از گمراهی.. 81

4-5-18 هدایت شدگان.. 81

4-5-19 شک باطلکنندگان.. 82

4-5-20 مباح دانستن چیزهای حرام هنگام نیاز ضروری.. 82

4-5-21 لا نه شرقی و نه غربی.. 82

4-5-22 خدای آفریننده. 82

4-5-23 سخن حضرت مریم: ای کاش فراموش شده بودم. 83

4-5-24 برتری آخرت بر دنیا 83

4-5-25 بهترین نگهبان.. 83

4-5-26 وا نگذاشتن به حال خود. 83

4-5-27 فرعون و غرق شدنش در دریا 84

4-5-28 در هم پیچیدن آسمان.. 84

فصل5 نتیجه­گیری.. 86

5-1 نتیجه………. 86

5-2 پیشنهادات آتی.. 89

فهرست منابع و مآخذ.. 90

منابع فارسی          91

منابع عربی          93

منابع اینترنتی          91

 

فهرست شکلها

عنوان
    صفحه
شکل 5-1 نمودار درصدی استفاده از آیات قرآن. 87

فهرست جدولها

عنوان
صفحه
جدول شماره 5-1 بررسی میزان استفاده از آیات الهی.. 88

 

 
مقدمه
قرن چهارم هجری، دوره­ی بسیار آشکاری از زندگی عرب و مسلمانان در تمامی جوانب از جمله ادبیات داستانی می­باشد. و تأثیر دولت آل بویه در آن بسیار زیاد بوده است؛ چرا که آن­ها رابطه­ی محکمی را بین تاریخ خود و تاریخ خلافت عباسی پیوند زدند که هیچ دولت دیگری در آن عصر، چنین پیوندی نداشت.

در اواخر قرن چهارم هجری در زبان عربی از متفرّعات فنّ قصص، فنّ نویی به وجود آمد که بر آن نام «مقامات» نهادند. مقامات، به طور کلی از انواع داستان­های کهن می­باشد که با نثر مصنوع آمیخته با شعر در مورد یک قهرمانی است که به صورت ناشناس در داستان ظاهر می­شود، حوادثی به وجود می­آورد و همین­که در پایان داستان شناخته می­شود، ناپدید می­­گردد تا آن­که دوباره در هیبتی دیگر، در مقامه بعدی آشکار می­شود (شمیسا، 1373، 207). لذا مقامات را می­توان مجموعه­ای از داستان­های مجزّا دانست که دارای وحدت موضوع می­باشند. این فن با داستان­نویسی و افسانه­پردازی از بعضی جهات مشابه و از پاره­ای جهات مغایر بود.

مقامات بلافاصله پس از ابتکار و ابداع در زبان عربی، شهرتی تمام یافت و پیروان بسیار پیدا کرد و علّت آن این بود که در نثر عربی در این عهد، میل به تکلف در صنعت لفظی، شدّت یافته بود و ایجاد فنّ مقامات، راه را برای نویسندگان متصنّع هموار می­کرد. نیز به نظر می­رسد که استغاثه­های مسجّع گدایان، برای ظهور سبک مخصوصی که «بدیع الزّمان همدانی» در مقامات خود به وجود آورد بسیار مؤثّر بوده است. (ابراهیمی حریری، 1364، 8)

بینامتنیت )تناص) یک اصطلاح ادبی است که نخستین بار در زبان فرانسوی و در آثار اولیه ژولیا کریستوا، در اواسط تا اواخر دهه­ی شصت مطرح شد.

باید بدانیم که متون، در تشکیل یک متن دخیل­اند و این گفته به مثابه­ی معیارها و مقایسه­هایی نمی­باشد که شخص نویسنده برای تألیف متون جدید و خاص، چاره­ای جز این نداشته باشد که به این تبعیت و پیروی کردن روی بیاورد؛ بلکه ماده­ی اولیه­ا­ی که در تولید متون جدید به کار می­گیرد بر اساس نقشه­ا­ی است که آن را در ذهن و وجود خود ترسیم نموده است. (اکبری، 1380، 6)

کتاب مقامات حریری در زمره­ی بهترین آثاری است که به زبان عربی و در قالب نثر نگاشته شده است. این کتاب شامل پنجاه مقامه و به صورت داستان می­باشد که راوی آن حارث بن همام و قهرمان آن ابوزید سروجی است.

با توجه به اینکه در خصوص بینامتنیت قرآنی در مقامات حریری سخن چندانی به میان نیامده است، در این تحقیق بدین مطالب پرداخته شد. در فصل اول به کلیات تحقیق پرداخته شده است. در فصل دوم راجع به زندگی و ادب حریری، مختصری سخن گفته شد. در فصل سوم به مقامه و سیر تاریخی آن و نکاتی در این باره پرداخته شد. در ادامه­ی همین فصل درباره­ی بینامتنیت نیز سخن به میان آمد. در فصل چهارم چگونگی تأثیر متن غایب (قرآن کریم) بر متن حاضر (مقامات حریری) از چهار منظر: تأثیر مفردات و الفاظ قرآنی، تأثیر آیات یا قسمتی از آن، تأثیر مفاهیم قرآنی، تأثیر الفاظ و مفاهیم مورد بررسی قرار می­گیرد. و در پایان، در فصل پنجم نتیجه بحث و بررسی گنجانده شده است.

بیان مسأله