فهرست مطالب:

مقدمه ………………………………………………………………………………………………………………………1

فصل اوّل:کلّیّات .……………………………………………………………………………..3

1-1. شرح وبیان مسئله پژوهشی ……………………………………………………………………………………4

1-2. ضرورت و اهمیت موضوع تحقیق ………………………………………………………………………….5

1-3. اهداف تحقیق ……………………………………………………………………………………………………5

1-4. کاربرد نتایج تحقیق …………………………………………………………………………………………….5

1-5. پیشینه علمی موضوع…………………………………………………………………………………………….6

1-6. سؤال­های تحقیق…………………………………………………………………………………………………7

1-7. فرضیه­های  تحقیق ………………………………………………………………………………………………7

1-8. شرح روش تحقیق……………………………………………………………………………………………….7

 

فصل دوم: طرسوسی، کهن­الگو …………………………………………………………8

2-1. ابوطاهرطرسوسی ………………………………………………………………………………………………..9

2-1-1. زندگی …………………………………………………………………………………………………………9

2- 1- 2. زادگاه……………………………………………………………………………………………………….10

2- 1- 3. قصه­گویان………………………………………………………………………………………………….12

2- 1- 4. آثار ابوطاهر طرسوسی………………………………………………………………………………….14

2- 1- 5. داراب­نامه…………………………………………………………………………………………………..16

2- 1- 5- 1. داستان­های ایرانی……………………………………………………………………………………17

2- 1- 5- 2. داستان­های یونانی و رومی………………………………………………………………………..19

2- 1- 5- 3. قصه­های قرآنی و دینی ……………………………………………………………………………21

2- 1- 5- 4. حوادث تاریخی نزدیک به زمان مؤلف ………………………………………………………22

2- 1- 5- 5. خلاصه داراب­نامه طرسوسی …………………………………………………………………….23

2-2. کهن الگو ……………………………………………………………………………………………………….30

2-2-1. مفاهیم مرتبط با کهن­الگو ……………………………………………………………………………….32

2- 2- 1-1.کهن­الگو و نماد………………………………………………………………………………………..33

2-2-1-2. موتیف و کهن­الگو…………………………………………………………………………………….34

2-2-1-3. پروتوتایپ و کهن­الگو………………………………………………………………………………..35

2-2-3. تاریخچه کهن­الگو…………………………………………………………………………………………36

2-2-4. نقد کهن­الگویی و اسطوره­شناختی……………………………………………………………………..38

2-2-5. انواع کهن­الگوها…………………………………………………………………………………………….39

یادداشت­های فصل دوم ……………………………………………………………………………………………..40

 

فصل سوم:کهن­الگوها در داراب­نامه…………………………………………..42

3-1.کهن­الگوی آفرینش…………………………………………………………………………..43

3- 1-2. آفرینش جهان و انسان……………………………………………………………………………………44

3- 1- 3. بی­مرگی…………………………………………………………………………………………………….47

3- 1- 3- 1. عمر طولانی…………………………………………………………………………………………..47

3- 1- 3- 2. آسیب­ناپذیری………………………………………………………………………………………..47

3- 1- 3- 3. جاودانگی……………………………………………………………………………………………..48

3- 1- 4. تقدّس­نمایی………………………………………………………………………………………………..49

3- 1- 5. دوستی با حیوانات………………………………………………………………………………………..50

3- 1- 6. ساخت خانه………………………………………………………………………………………………..51

3- 1- 7. پرواز…………………………………………………………………………………………………………53

3-2. کهن­الگوی باروری …………………………………………………………………………………………..56

3- 2- 1. رابطه کهن­الگوی باروری و قدرت جادویی شاه………………………………………………..57

3-2-2. حرمت خون شاه……………………………………………………………………………………………60

3- 2- 3. حرمت دیدن شاه…………………………………………………………………………………………61

3- 2- 4- وظیفه باروری شاه و مرگ او………………………………………………………………………..62

3- 2- 5. رابطه باروری و رویین­تنی……………………………………………………………………………..64

3- 2- 6- برون­همسری………………………………………………………………………………………………64

3- 2- 7. مسابقه برای انتخاب همسر……………………………………………………………………………..66

3- 2- 8. قربانی………………………………………………………………………………………………………..67

3- 2- 9. اجرای مراسم باروری……………………………………………………………………………………69

3- 2- 10. پرستش نمادهای باروری …………………………………………………………………………….70

3- 3. کهن­الگوی قهرمان در داستان داراب……………………………………………………………………73

3– 3- 1. مادر مثالی………………………………………………………………………………………………….75

3- 3- 2. آنیما………………………………………………………………………………………………………….79

3- 3- 3. پیر دانا……………………………………………………………………………………………………….83

3- 3- 4. سایه………………………………………………………………………………………………………….86

3- 3- 5. نقاب…………………………………………………………………………………………………………90

3- 3- 6. سفر قهرمان…………………………………………………………………………………………………91

3- 3- 6- 1. عزیمت…………………………………………………………………………………………………93

الف) دعوت به آغاز سفر …………………………………………………………………………………………..93

ب) ردّ دعوت………………………………………………………………………………………………………….93

ج) امداد غیبی………………………………………………………………………………………………………….94

د) عبور از نخستین آستان……………………………………………………………………………………………94

ه) شکم نهنگ………………………………………………………………………………………………………….94

3- 3- 6- 2. آیین تشرّف …………………………………………………………………………………………..95

الف) جاده آزمون…………………………………………………………………………………………………….95

ب) ملاقات با خدابانو………………………………………………………………………………………………..97

ج) زن در نقش وسوسه­گر………………………………………………………………………………………….97

د) آشتی با پدر و خدایگان………………………………………………………………………………………….97

ه) برکت نهایی…………………………………………………………………………………………………………98

 

3- 3- 6- 3. بازگشت……………………………………………………………………………………………….98

الف) امتناع از بازگشت………………………………………………………………………………………………98

ب) عبور از آستان بازگشت………………………………………………………………………………………..99

 

ج) ارباب دو جهان و رها در زندگی…………………………………………………………………………..100

3– 4. کهن­الگوی قهرمان در داستان اسکندر………………………………………………………………..102

3- 4- 1. مادر مثالی………………………………………………………………………………………………..104

3- 4- 2. آنیما………………………………………………………………………………………………………..107

3- 4- 3. پیر خردمند……………………………………………………………………………………………….112

3- 4- 4. سایه­ها……………………………………………………………………………………………………..118

3- 4- 5. نقاب……………………………………………………………………………………………………….126

3- 4- 6. سفر قهرمان…………………………………………………………………………………………….126

3- 4- 6- 1.  عزیمت………………………………………………………………………………………………127

الف) دعوت به آغاز سفر………………………………………………………………………………………….127

ب) ردّ دعوت………………………………………………………………………………………………………..128

ج) امداد غیبی………………………………………………………………………………………………………..128

د) عبور از نخستین آستان………………………………………………………………………………………….128

ه) شکم نهنگ………………………………………………………………………………………………………..128

3- 4- 6- 2-  آیین تشرّف……………………………………………………………………………………….129

الف) جاده آزمون…………………………………………………………………………………………………..129

 

ب) ملاقات با خدابانو………………………………………………………………………………………………131

ج) زن در نقش وسوسه­گر………………………………………………………………………………………..131

د) آشتی با پدر……………………………………………………………………………………………………….131

ه) خدایگان……………………………………………………………………………………………………………132

و) برکت نهایی……………………………………………………………………………………………………….132

3- 4- 6- 3. بازگشت……………………………………………………………………………………………..133

الف) امتناع از بازگشت…………………………………………………………………………………………….133

ب) فرار جادویی…………………………………………………………………………………………………….134

ج) دست نجات از خارج………………………………………………………………………………………….134

د) ارباب دو جهان و رها در زندگی……………………………………………………………………………135

یادداشت­های فصل سوم ………………………………………………………………………………………….136

 

نتیجه­گیری………………………………………………………………………………………139

فهرست منابع……………………………………………………………………………………141

چکیده

نقد کهن­الگویی، از رویکرد­های نسبتاً جدید در زمینه نقد متون ادبی است که از یافته­های علومی چون روانشناسی، مردم­شناسی و اسطوره­شناسی برای تحلیل متن کمک می­گیرد. شالوده اصلی این نقد را کهن­الگو تشکیل می­دهد. کهن­الگو اصطلاحی است که یونگ برای آن بخش از ناخودآگاه روان که مشتمل بر تجارب موروثی انسان­ که در هر زمان و هر مکانی، به اشکال مشابه متجلی می­شود، به کار برد. زمینه نمود کهن­الگو خواب­ها، اساطیر، متون ادبی و نظایر آن است. داراب­نامه از متون ارزشمند حماسی در قرن ششم، روایت ابوطاهر طرسوسی از زندگی داراب فرزند بهمن و شرح حال اسکندر و بوران­دخت است. یکی از جنبه­های مهم این اثر حضور پررنگ کهن­الگوهاست به گونه­ای که بدون بررسی و نقد و تحلیل این امر، بخش مهمی از خلاقیت مؤلف مغفول خواهد ماند. پژوهش حاضر، بررسی کهن­الگوهای این اثر است. با توجه به روایی بودن داراب­نامه، برجسته­ترین کهن­الگوی این اثر، کهن­الگوی سفر قهرمان است. در هر دو بخش کتاب تولّد، زندگی، سفر و ماجراهای آن در شرح حال داراب و اسکندر، کمابیش بر کهن­الگوی جهانی سفر قهرمان منطبق است. داراب توسط پیک به سفر «دعوت» می­شود و ابتدا در اجابت دعوت «تعلّل» می­ورزد و سپس سفر را آغاز می­کند. با فائق آمدن بر نگهبانان «آستان نخستین»، وارد «جاده آزمون» می­شود و بر موانع آن غلبه می­کند. سپس با «زن وسوسه­گر» مواجه می­شود و سرانجام با «خدابانو» ازدواج می­کند. وی در «آشتی با پدر» موفق عمل می­کند و به «برکت نهایی» می­رسد. اگرچه وی در ابتدا از بازگشت «امتناع» می­کند، اما در نهایت به وطن باز می­گردد و از نگهبانان «آستان بازگشت» عبور می­کند و با غلبه بر مشکلات پیش رو، «ارباب دو جهان» می­شود. اسکندر نیز این مراحل را در زندگی خود تجربه می­کند. مؤلف در ضمن کهن­الگوی سفر قهرمان، از مجموعه کهن­الگوهای روانشناسیِ تحلیلی از جمله آنیما، پیرِ دانا، مادرِ مثالی و سایه­ها بهره گرفته است. همچنین به موارد بسیاری از کهن­الگوی آفرینش از جمله بازخوانی آفرینش نخستین، یاد کردن از نخستین­ها، مقدس­نمایی، دوستی با حیوانات و ساخت شهرها  در داراب­نامه اشاره شده است. از میان این موارد، بازخوانی آفرینش نخستین و مقدّس نمایی از بسامد بیشتری برخوردارند. همچنین در بخش کهن­الگوی باروری، بسیاری از موارد این کهن­الگو از جمله آیین­های باروری، پرستش نمادهای باروری، قدرت جادویی شاه، وظیفه باروری شاه و قربانی استفاده شده است.

مقدمه

در کنار نقد­های سنتی از جمله نقد تاریخی، نقد اخلاقی و… رویکرد­های نسبتاً جدیدی در زمینه نقد متون رواج یافته است. یکی از این شیوه­ها، نقد اسطوره­شناختی یا کهن­الگویی است که در این شیوه منتقد، کهن­الگوها و صور