چکیده

اهمیت توجه به صنعت گردشگری بر هیچ کس پوشیده نیست. گردشگری مفهومی با دو هویت است. از یک­سو برای گردشگران با اهدافی چون تأمین سلامت و ایجاد آرامش جسم و روان، آشنایی با فرهنگ‌ها و آداب و رسوم گوناگون، دیدار جاذبه‌های تاریخی، زیارت اماکن مقدسه و… صورت می‌پذیرد، تا بدین‌وسیله گردشگران بتوانند روندی مثبت در زندگی شخصی و اجتماعی خود ایجاد نمایند، از سوی دیگر برای شهر یا کشور پذیرنده، هویتی درآمدزا و تأثیرگذار در بهبود اقتصاد و رشد فرهنگی و اجتماعی آن جامعه دارد. توجهی هر چند جزئی به این دو هویت از صنعت گردشگری،  می­تواند میزان اهمیت آن را نشان دهد. در کنار گردشگری، کارآفرینی نیز مفهومیست که رشد اقتصادی را در پنجه­های خود دارد و رونق آن تضمینی برای بهبود اقتصادی هر جامعه است. از این­رو محقق در این تحقیق برآن شد تا با شناسایی فرصت­های کارآفرینانه، که در زمینه عوامل گردشگری منجر به بهبود کیفیت و همچنین رضایت گردشگران و شهروندان شهرستان مشهد می­شود و همچنین با اولویت­بندی فرصت در دو عامل گردشگری، هم در ایجاد محیطی بهتر برای گردشگر و هم در راستای اهداف اقتصادی گام بردارد. هشت عامل، اجزاء مؤثر بر گردشگری در مشهد هستند. اما بدلیل گستردگی تحقیق، زیاد شدن سوالات پرسشنامه و برای جلوگیری از کاهش کیفیت تحقیق،     فرصت­های کارآفرینانه بر دو جزء مؤثر بر گردشگری شامل: حمل­ونقل و جاذبه­های گردشگری، محدود و تنها این دو عامل شناسایی و اولویت­بندی شدند. هدف این پژوهش کاربردی است. برای شناسایی فرصت­ در اجزاء مؤثر بر گردشگری از روش ترکیبی کیفی-کمی استفاده شد. جامعه آماری روش کیفی خبرگان گردشگری و گردشگران و جامعه آماری در روش کمی گردشگران مشهد مقدس بودند. در روش کیفی ابتدا از 12 خبره در حوزه­ی گردشگری و کارآفرینی و 29 مسافر و 15شهروند، مصاحبه حضوری به عمل آمد و فرصت­ها شناسایی شدند. در روش کمی و به­منظور اولویت­بندی ویژگی­های حمل­ونقل و جاذبه­های گردشگری پرسشنامه­ای محقق­ساخت شامل 42 سؤال میان 343 نفر از مسافران توزیع و جمع­آوری شد. در نهایت فرصت­ها و ویژگی­ها با استفاده از آزمون فریدمن در دو بعد “اهمیت” و ” رضایت” رتبه­بندی و بر اساس الگوی تشخیص فرصت اولویک، رتبه­بندی نهایی شدند که در جاذبه­های گردشگری پرستاری از خردسالان و سالخودرگان در رتبه­ی اول و ورزش­های بومی در رتبه آخر قرار گرفت. درحمل و نقل نیز دسترسی به اینترنت در جایگاه اول و سرگرمی در سفر درون شهری در رتبه آخر قرار گرفت.

کلمه های کلیدی : کارآفرینی، شناسایی فرصت کارآفرینانه ، گردشگری.

فهرست مطالب
عنوان
شماره صفحه
فصل اول: کلیات تحقیق
 
1-1: مقدمه
2
1-2: بیان مساله
3
1-3: اهمیت موضوع
5
1-4: اهداف پژوهش
6
1-5: سوالات پژوهش
6
1-6: روش شناسی‌ پژوهش
7
1-7 : قلمرو پژوهش
7
1-7-1: قلمرو موضوعی
7
1-7-2: قلمرو مکانی
7
1-7-3: قلمرو زمانی
7
1-8 : جامعه آماری، نمونه آماری و روش نمونه‌گیری
7
1-9: تعریف مفهومی و عملیاتی  واژگان کلیدی
8
1-9-1: کارآفرینی
8
1-9-1-1: تعریف مفهومی
8
1-9-1-2: تعریف عملیاتی
8
1-9-2: شناسایی فرصت­های کارآفرینانه
8
1-9-2-1: تعریف مفهومی
8
1-9-2-2: تعریف عملیاتی
9
1-9-3: صنعت گردشگری
9
1-9-3-1: تعریف مفهومی
9
1-9-3-2: تعریف عملیاتی
9
1-10: ساختار فصل‌های پایان‌نامه
9
فصل دوم: مروری بر پیشینه
2-1: مقدمه
12
2-2: ادبیات مرتبط با کارآفرینی
13
2-3: انواع کارآفرینی
14
2-4: ادبیات مرتبط با شناسایی فرصت
15
2-5: عوامل اثرگذار در شناسایی فرصت
17
2-5-1: هوشیاری کارآفرینانه
17
2-5-2: دسترسی اطلاعات و دانش سابق
18
2-5-3: تحقیق اکتشافی در برابر تحقیق هدفمند
18
2-5-4: شبکه­های اجتماعی
19
2-5-5: ویژگی­های شخصیتی
19
2-6: الگوهای شناسایی فرصت
20
2-6-1:  جایگاه فرصت در الگوی کارآفرینی شین
20
2-6-2: الگوی تشخیص فرصت آردیچویلی و دیگران
21
2-6-3: چارچوب فکری جیمز ال موریسن در تحلیل محیط
21
2-6-4: الگوی شناسایی فرصت خلاقیت محور
22
2-6-5: الگوی شناسایی فرصت اولویک
24
2-7: مبانی نظری مرتبط با گردشگری
24
2-7-1: گردشگری مذهبی
28
2-7-2: زائر و گردشگر
29
2-8: گردشگری مشهد
29
2-8-1: اجزاء مؤثر بر گردشگری در مشهد
30
2-9: نقش کارآفرینی در گردشگری
32
2-10: نقش گردشگری در کارآفرینی
33
2-11: تحقیقات پیشین
43
2-11-1: تحقیقات داخلی
34
2-11-2: تحقیقات خارجی
36
2-12: جنبه نوآوری و مدل مفهومی
37
2-13: جمع‌بندی
39
فصل سوم: روش شناسی پژوهش
3-1: مقدمه
41
3-2: موضوع پژوهش
41
3-3: نوع پژوهش
41
3-4: جامعه ی آماری
42
3-4-1: جامعه آماری در بخش کیفی
42
3-4-2: جامعه آماری در بخش کمی
42
3-4-2: نمونه آماری و روش نمونه‌گیری
42
3-5: نمونه آماری
42
3-6: روش نمونه­گیری
42
3-6-1: روش نمونه­گیری در بخش کیفی
42
3-6-2:  روش نمونه­گیری در بخش کمی
43
3-7: روش و ابزارگردآوری داده­ها و اطلاعات
43
3-8: روایی و پایایی ابزارهای مورد استفاده
46
3-8-1 روایی
46
3-8-2:  پایایی
46
3-8-2-1 روش آلفای کرونباخ برای بررسی پایایی پرسشنامه
46
3-9: روش تجزیه و تحلیل داده‌ها
47
3-9-1: آزمون فریدمن  
47
3-9-2: مدل شناسایی فرصت اولویک
47
3-10: جمع‌بندی
48
فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده های پژوهش
4-1: مقدمه
50
4-2: اطلاعات توصیفی نمونه آماری
50
4-2-1 : اطلاعات توصیفی جامعه مصاحبه شوندگان
50
4-2-1-1: وضعیت نمونه مورد بررسی بر حسب جنسیت
50
4-2-1-2: وضعیت نمونه مورد بررسی برحسب سن
52
4-2-1-3: وضعیت و سمت شغلی بخش جاذبه­های گردگشری
53
4-2-2 : اطلاعات توصیفی جامعه پاسخ­دهندگان
54
4-2-2.1 : وضعیت نمونه مورد بررسی بر حسب جنیست
54
4-2-2-2 : وضعیت نمونه مورد بررسی بر حسب سن
55
4-2-2-3:  وضعیت نمونه مورد بررسی بر حسب تحصیلات
56
4-3: یافته­های تحقیق
57
4-3-1 : یافته­های تحقیق عامل جاذبه­های گردشگری
57
4-3-1-1 : یافته­های اولیه از طریق مصاحبه
57
4-3-1-2 : تحلیل آزمون فریدمن در جاذبه­های گردشگری
57
4-3-1-3: تحلیل براساس مدل اولویک در جاذبه­های گردشگری
59
4-3-2 :  یافته­های تحقیق عامل حمل و نقل
63
4-3-2-1 : یافته­های ناشی ازمصاحبه
63
4-3-2-2 :  تحلیل آزمون فریدمن در حمل و نقل
63
4-3-2-3: تحلیل براساس مدل اولویک در حمل و نقل
65
4-4:جمع بندی
70
فصل پنجم: جمع بندی، نتیجه گیری و پیشنهادات
5-1: مقدمه
73
5-2: خلاصه پژوهش
73
5-2 – 1: خلاصه نتایج حاصل از اطلاعات جمعیت شناختی
73
5-2 – 2: خلاصه نتایج حاصل از تحلیل داده­ها
73
5-3: بحث و نتیجه‌گیری
75
5-4: پیشنهادها
81
5-4 -1: پیشنهادهای  کاربردی
81
5-4 -2: پیشنهادهای  پژوهشی
85
5-5: محدودیت­ها
85
5-6: جمع بندی
85
مقدمه
   برطرف کردن معظل بیکاری و به چرخش درآوردن چرخهای اقتصادی، همواره از دغدغه­های جوامع است. بررسی­های بسیاری در زمینه­ عوامل اثرگذار بر اقتصاد در کشورهای گوناگون، بیان­گر این مسئله است که کارآفرینی یکی از مؤثرترین عوامل بر اقتصاد یک کشور است و از جمله اثرات کارآفرینی در اقتصاد کشورها ایجاد اشتغال و رشد اقتصادی است که همواره مورد توجه پژوهشگران قرار داشته است (مطیعی،1390؛ص41). همچنین ظهور ایده­های جدید و چگونگی رهنمون­سازی آنها به سمت تجاری شدن همواره در کانون توجه رشته­ی کارآفرینی قرار دارد (بارون، شین و ونکاتارامن، 2000).

گردشگری نیز با توجه به ماهیت خود، از یک سو اهدافی معنوی چون تأمین سلامت و ایجاد آرامش جسم و روان، آشنایی با فرهنگ‌ها و آداب و رسوم گوناگون، دیدار جاذبه‌های تاریخی، زیارت اماکن مقدسه و…  دارد، تا بدین‌وسیله گردشگران بتوانند روندی مثبت در زندگی شخصی و اجتماعی خود ایجاد نمایند، و از سوی دیگر برای شهر یا کشور پذیرنده هویتی درآمدزا و تأثیرگذار در بهبود اقتصاد و رشد فرهنگی و اجتماعی آن جامعه دارد. توجهی هر چند جزئی به این دو هویت از صنعت گردشگری، می تواند میزان اهمیت آن را نشان دهد.

از این حیث حضور میلیون­ها گردشگر با نیازهای متفاوت و توقعات متنوع در هر شهر برای کارآفرینان فرصتی بسیار مطلوب است تا با رفع نیازهای گردشگران بتوانند برای شهر خود، منافع اقتصادی به همراه داشته باشند و با بالابردن کیفیت بتوانند رضایت گردشگران را جلب و دیدگاهی مطلوب در ذهن گردشگر برای رجوع مجدد به شهر خلق کنند.

این فصل از بخش های زیر تشکیل شده است:

مقدمه
بیان مسئله
اهمیت موضوع
اهداف پژوهش
سوالات پژوهش
روش­شناسی پژوهش
روش گردآوری پژوهش
قلمرو پژوهش
جامعه آماری،نمونه آماری و روش نمونه­گیری
تعریف مفهومی و عملیاتی واژگان کلیدی
1-2. بیان مسئله
امروزه بخش­های خدماتی، مهمترین بخش اقتصادی هستند و گردشگری یکی از مهمترین حیطه­های بخش­های خدمات را تشکیل می دهد که راهی با دوام و با موانع کم ورورد به بازار بر ای بالا بردن فعالیت­های اقتصادی است. گردشگری دارای توانایی ذاتی خلق پتانسیل­های سودآوری در اقتصاد محلی و بین­المللی است(استراماگلیا، 2014،ص60).  مقصدهای گردشگری از نظر توان و قابلیت جذب گردشگر باهم متفاوتند. برخی از این مقصدها از قابلیت­های لازم برای جذب گردشگر در سطح ملی و بین المللی برخوردارند و می­توانند عامل محرک توسعه گردشگری در منطقه بشمار آیند و برخی هم از قابلیت محلی برخوردارند.(صیایی، شجاعی،  1389) مطابق یک طبقه بندی نزدیک به 200 نوع شغل به صورت مستقل، با گردشگری رابطه­ی مستقیم دارند. بنابراین ایجاد فرصت­های شغلی از سوی صنعت گردشگری بسیار حائز اهمیت است.بطوریکه در حال حاضر درسطح جهانی حدود یک سوم مشاغل خدماتی بصورت مستقیم و غیرمستقیم در اختیار صنعت گردشگری است(حیدری،1387).

بروز تنوع در خدمات و محصولات گردشگری برای پاسخ به تقاضای روزافزون و نیازهای متنوع آن ضروری است و گردشگری به عنوان یکی از بخش­های بزرگ اقتصادی به مشارکت بالای بخش کارآفرینی نیازمند است.(لرد بکمن[1]،2005). با تشدید رقابت در خدمات گردشگری، به­کارگیری رویکردهایی مورد تأکید مسؤولان کشورها قرار می­گیرد که با تمرکز بر آنها بتوان به رشد سریعتر و ارزش­افزایی بیشتر دست یافت. کارآفرینی به عنوان موتور توسعه­ی اقتصادی(شومپیتر،1994) رویکرد مناسبی برای پاسخگویی به این نیاز است.(گاندری[2]، کیکول[3]،2007و فلپس[4]،2006)

کارآفرینی فرآیندی است که طی آن فردی به­نام کارآفرین که گرایش­های شناختی خاصی دارد به­دلیل داشتن دانش قبلی در یک حوزه­ی خاص توانایی تشخیص یک فرصت را می­یابد و پس از ارزیابی وتشخیص ارزش تجاری آن، منابع و اطلاعات لازم برای بهره­برداری از آن فرصت را کسب می­کند. با این تعریف از کارآفرینی می­توان پی­برد یکی از بخش­های مهم کارآفرینی “فرصت” است و درواقع شروع فرآیند کارآفرینی از طریق شناسایی فرصت اتفاق می افتد.(هیلز،لمپکین و ساین، 1997).

در دنیا امروز چه در کشورهای توسعه یافته و جه در کشورهای در حال توسعه، بزرگ­ترین امتیاز برای هر صنعت، سازمان و فرد، داشتن تفکر و خلاقیت برای کارآفرینی است. تفکر کارآفرینی کلید رشد و توسعه­ی اقتصادی هر کشور شناخته شده است. یکی از شاخه­های مؤثر در اشتغالزایی و کارآفرینی، صنعت گردشگری است؛ زیرا گردشگران دارای فرهنگ­های مختلف، نیاز، سلیقه و خصوصیاتی هستند که کشور میزبان باید برای ارائه­ی خدمات گردشگری و معرفی فرهنگ خود، به گونه ای خود را با فرهنگ مهمان مطابقت دهد که جذابیت و اصالت فرهنگ خود را به صورت واقعی و هنرمندانه به گردشگر علاقه­مند منتقل کند. (پاپلی یزدی،1386)

توسعه­ی گردشگری از مسیر توسعه­ی بنگا­ه­های کوچک یکی از مراحل مهم و حیاتی رشد و ادامه­ی گردشگری به­شما می­رود. مرحله­ی تأسیس بنگاه­های کوچک را باید مرحله­ی بلوغ منحنی رشد گردشگری در سطح تحلیل خرد الگوی سیاست­گذاری دانست. بنابراین، مؤلفه­های گردشگری کشور حکایت نزدیکی و کثرت وجوه مشترک نظام گردشگری موجود با قالب­های فعالیت کسب و کار   بنگاه­های کوچک است(شجاعی، نوری،1386)

کارآفرینی و گردشگری هر دو از جمله موضوع­های جدید و نوظهور در نوشتارهای علمی به شمار   می­آیند و مطالعات مختلفی مرتبط با هریک از این موضوعات در سطح جهانی انجام شده است. با توجه به تقاضای روز افزون گردشگری در ایران، هنوز بازار خدمات ویژه آن­ به­صورت حرفه­ای توسعه نیافته است. در چنین بازارهایی بررسی دقیق و حساسیت نسبت به نیازهای بازار و همچنین توانمندی در هدف قراردادن مصرف بهینه منابع، می­تواند به کارآفرین در توسعه فرصت کمک نماید. از اینرو، کارآفرینی بیشتر در کشف فرصت­های موجود و در مراحل بعدی در خلق فرصت­ها با بکارگیری فناوری­های جدید تبلور می­یابد. رشد کارآفرینی در عرصه گردشگری نیازمند درک فرصت و فرآیندهای

کارآفرینی مرتبط با آن است (شفیعیان، و همکارن، 1391).

شهر مشهد با دارا بودن جاذبه­های متعدد و متنوع و نیز وجود فرهنگ مناسب گردشگرپذیری، پایگاهی غنی از فرصت­های کارآفرینانه است و به دلیل وجود فضای کارآفرینی، گسترش و توسعه­ی کارآفرینی باید از اولویت­ها در این شهر باشد. این پژوهش، یک تحقیق کاربردی در جهت شناسایی فرصت­های کارآفرینانه برای استفاده کارآفرینان در زمینه گردشگری در شهرستان مشهد می­باشد. با توجه به نقش گردشگری در فرهنگ و اقتصاد، پژوهشگر درصدد بررسی این مسئله برآمده است که:

 چه فرصت­های کارآفرینانه‌ای در این صنعت در مشهد وجود دارد تا کارآفرینان بتوانند از آنها برای ارز­ش­آفرینی استفاده کنند و این فرصت­ها چگونه اولویت­بندی می شوند؟

1-3. اهمیت موضوع
  صنعت مسافرت و گردشگری به عنوان بزرگترین و متنوع­ترین صنعت در دنیا به حساب می­آید. پدیده گردشگری که خود به صورت یک پدیده اجتماعی­- فرهنگی مطرح است به بزرگترین تحرک و جابجایی انسان­ها اطلاق می شود. صنعت گردشگری آمیزه­ای از فعالیت­های مختلف است که به صورت زنجیروار در جهت خدمت­رسانی به گردشگران انجام می­گیرد. گردشگری تمامی پدیده­ها و روابط حاصل از تعامل گردشگران، عرضه کنندگان و فروشندگان محصولات گردشگری، دولت­ها و جوامع میزبان در فرآیند جذب و پذیرایی را در بر می­گیرد (مک این تاش و چارلز،1995،ص9).

 توسعه صنعت گردشگری برای کشورهای در حال توسعه که به معضلاتی همچمون نرخ بیکاری بالا، محدودیت منابع ارزی و اقتصاد تک­محصولی مواجه هستند از اهمیت فراوانی برخوردار است (صباغ کرمانی و امیریان،1379،ص 59).

 اهمیت صنعت گردشگری امروزه به حدی رسیده است که به بزرگترین صنعت خدماتی جهان تبدیل شده است. سالیانه میلیون­ها نفر گردشگر در سراسر جهان با انگیزه­های گوناگون در حال جابجایی و سفر می­باشند. بسیاری از کشورهای پیشرفته و در حال توسعه با درک جایگاه گردشگری در چرخه اقتصادی، اجتماعی، ارتباطات و مسائل سیاسی، این فعالیت انسانی پویا و صنعت بدون دود را سرلوحه فعالیت­های پیشرو در کشورشان قرار داده­اند و از منافع کوتاه مدت و بلند مدت آن  که در پرتو  برنامه­ریزی و مدیریت صحیح نمایان می­گردد بهره­مند می شوند (موسوی، میرنجف؛ ابراهیم­زاده، عیسی؛ کاظمی­زاد، شمس­اله و قنیری، حکیمه، 1391). براساس پیش بینی سازمان تجارت جهانی تا سال 2020 میلادی تعداد جهانگردان به رقمی بالغ بر 6/1 میلیارد خواهد رسید و بیش از 50 درصد معضل اشتغال در کشورهای در حال توسعه از این طریق قابل رفع خواهد بود.

طبق آمار رسمی مرکز آمار ایران در بهار سال 92 از حدود 164 میلیون نفر شب اقامت در کل کشور، مشهد با حدوداً 15 میلیون نفر شب اقامت بالاترین میزان مسافر را دارا بوده است. این آمار میزان اهمیت توجه به نگرشی کارآفرینانه به گردشگری را نشان می­دهد.

عدم پاسخ صحیح به برخی از نیازهای مسافرین، منجر به بروز فسادهایی غیرقابل کنترل شده است. این درحالی است که برخی از این نیازها، نیازهای اولیه مانند اقامت گردشگران هستند و این بیانگر این مساله است که کارآفرینان حتی می توانند در خدماتی مانند اقامت، فرصت­های اشباع نشده­ای را در بازار کشف کنند تا علاوه بر برطرف کردن نیاز گردشگر و منافع شخصی برای کارآفرین، از    ناهنجاری­های اجتماعی و فرهنگی نیز جلوگیری نمایند.

برطبق مبانی نظری، کارآفرینی نقش مهمی در اقتصاد هر کشور دارد و شناسایی فرصت­های کارآفرینانه می تواند به رونق کارآفرینی کمک کند. در این پژوهش، هدف شناسایی فرصت­های کارآفرینانه صنعت گردشگری در شهرستان مشهد است که بر اساس آن می توان فرصت­های کشف نشده را شناسایی و یا فرصت­های خلق نشده را بوجود آورد.  بدین ترتیب می توان کارآفرینان را برای بررسی فرصت­ها و سرمایه گذاری در آنها تشویق نمود و  در نتیجه  صنعت گردشگری را به سمت رضایت هرچه بیشتر مسافران سوق داد. بنابراین پس از انجام تحقیق فوق، انتظار می‌رود که فرصت­های کارآفرینانه جدید در زمینه صنعت گردشگری برای کارآفرینان مشخص گردد که با بهره برداری از آنها بتوانند خود و جامعه را منتفع سازند.

1-4. اهداف پژوهش
هدف اصلی تحقیق عبارت است از:

شناسایی و اوبویت­بندی فرصت­های کارآفرینانه در عوامل صنعت گردشگری در شهرستان مشهد
اهداف فرعی تحقیق به ترتیب عبارتند از

شناسایی و اولویت­بندی فرصت­های کارآفرینانه در عامل جاذبه­های گردشگری در شهرستان مشهد.
شناسایی و اولویات­بندی فرصت های کارآفرینانه در عامل حمل و نقل درون شهری در شهرستان مشهد.
1-5. سوالات پژوهش 
در این پژوهش، محقق به منظور شناسایی فرصت­های کارآفرینانه در صنعت گردگشری در شهرستان مشهد، به دنبال پاسخ به سوال­ اصلی زیر است:

در عوامل مؤثرگردشگری مشهد چه فرصت­های کارآفرینانه‌ای برای کارآفرین وجود دارد؟
فرصت­های شناسایی شده چگونه اولویت بندی می شوند؟
و سوال­های فرعی عبارتند از

در عامل جاذبه­های گردشگری از صنعت گردشگری مشهد جه فرصت­های کارآفرینانه ای قابل شناسایی است؟
فرصت­های شناسایی شده در عامل جاذبه­های گردشگری چگونه اولویت بندی می شوند؟
در عامل حمل و نقل درون شهری از صنعت گردشگری مشهد جه فرصت­های کارآفرینانه ای قابل شناسایی است؟
فرصت­های شناسایی شده در عامل حمل و نقل درون شهری چگونه اولویت بندی می شوند؟
1-6. روش‌شناسی پژوهش
  این پژوهش از نوع توصیفی- پیمایشی است که در آن ابتدا با مصاحبه حضوری فرصت­ها و ویژگی­ها شناسایی و پس از آن با توزیع پرسشنامه و تحلیل آن اقدام به رتبه­بندی عوامل مورد بررسی می­شود.

1-7. قلمرو پژوهش