2- تاریخچه دینی ایران در سدههای اول تاریخ اسلام 16
فصل اول: سیاهجامگان. 20
1- معرفی سیاهجامگان. 21
1-1- ابومسلم خراسانی، رهبر سیاهجامگان. 22
1-2- وجه تسمیه سیاهجامگان. 26
1-3- بررسی تاریخی سیاهجامگان. 27
1-4- هدف سیاهجامگان. 34
2- معرفی جنبشهای بهآفرید، سنباد، استادسیس و اسحاق ترک.. 35
2-1- جنبش بهآفرید. 36
2-1-1- نماز. 40
2-1-2- شراب.. 42
2-1-3- حذف باژ پیش از غذا 43
2-1-4- آبادانی و تعمیر راهها و پلها 44
2-1-5- نکشتن حیوانات.. 45
2-1-6- ادعای عروج.. 46
2-2- جنبش سُنباد. 47
2-3- جنبش اسحاق ترک.. 53
2-4- جنبش استادسیس… 55
3- بررسی عقیدتی سیاهجامگان. 58
4- انعکاس باورهای ایران باستان در عقاید و افکار سیاهجامگان. 68
4-1- ازدواج با محارم. 69
4-2- خرفسترغن.. 71
4-3- اشتراک در ناموس….72
فصل دوم: راوندیه. 76
1- معرفی راوندیه 77
1-1- وجه تسمیه راوندیه. 79
1-2- بررسی تاریخی راوندیه. 79
1-3- هدف راوندیه. 82
2- بررسی عقیدتی راوندیه 82

3- انعکاس باورهای ایران باستان در عقاید و افکار راوندیه 84
3-1- الوهیت… 84
3-2- ازدواج با محارم. 89
3-3- مهماننوازی.. 89
فصل سوم: سفیدجامگان. 91
1- معرفی سفیدجامگان. 92
1-1- مقنع، رهبر سفیدجامگان. 93
1-2- وجه تسمیه سفیدجامگان. 94
1-3- بررسی تاریخی سفیدجامگان. 95
1-4- هدف سفیدجامگان. 102
2- بررسی عقیدتی سفیدجامگان. 103
3- انعکاس باورهای ایران باستان در اندیشههای سفیدجامگان و بنیانگذار آن. 105
3-1- درخشش صورت مقنّع. 105
3-2- نحوۀ دیدار با مقنع. 109
3-3- زندگی مقنع به همراه همسران. 110
3-4- یاریدهنده در جنگ و شکستناپذیر. 111
3-5- رازدانی و غیبگویی.. 112
3-6- نقاب.. 114
3-7- ضیافت آیینی و عروج به آسمان. 117
3-8- شباهت بین مهرابه و بارگاه مقنع. 118
3-9- اشتراک در مال و ناموس… 120
فصل چهارم: خرمدینان. 122
1- معرفی خرمدینان. 123
1-1- بابک خرمدین، رهبر خرمدینان. 123
1-2- وجه تسمیه خرمدینان. 125
1-3- بررسی تاریخی خرمدینان. 126
1-4- هدف خرمدینان. 133
2 – بررسی عقیدتی خرمدینان…..134
3- انعکاس باورهای ایران باستان در عقاید و افکار خرمدینان. 137
3-1- گاوکشی.. 139
3-2- جنگجویی.. 141
3-3- طهارت و پاکی.. 142
3-4- ازدواج با محارم. 146
3-5- اعتقاد به گرزْمان. 147
3-6- نفی تعدد زوجات.. 149
3-7- تحریم طلاق.. 150
3-8- ظهور منجی.. 152
3-9- اعتقاد به دو اصل روشنی و تاریکی.. 152
3-10- آزار نرساندن به حیوانات و گیاهان. 155
3-11- اعتقاد به تناسخ ارواح.. 159
3-12- سرنوشت روان پس از مرگ.. 162
3-13- اشتراک در مال و ناموس… 163
3-14- آزار نرساندن به مردم. 165
3-15- محبت و مهماننوازی.. 166
3-16- لذتجویی.. 166
3-17- اعتقاد به وجود همیشگی پیامبران و عدم انقطاع وحی.. 167
نتیجهگیری.. 169
فهرست منابع 173
مقدمه
جنبشهای شکلگرفته در ایران پس از اسلام با انگیزهها و اهداف مختلفی پدید آمدهاند. رهبران برخی از این جنبشها که علاقهای به دین اسلام نداشتند، درصدد بودند تا ادیان، عقاید و اندیشههای کهن ایرانی را دوباره در ایران رواج دهند. در واقع، با غلبه اسلام بر ایران، اگر چه عده زیادی از ایرانیان دین اسلام را پذیرفتند و از عقاید کهن خود دست کشیدند، اما بودند کسانی که اعتقادات کهن خود را از دست نداده و منتظر فرصتی برای ترویج مجدد آنها بودند. این افراد که هر کدام عقاید و دعاوی خاص خود را داشتند، برای رسیدن به اهداف خود، بر ضد دستگاه خلافت اسلامی شوریدند و در مدت کمی موفق شدند افراد زیادی را به جنبش خود جذب کنند. آنان پس از جذب گروه زیادی از مردم، اندیشههای ایرانی مدّنظر خود را تبلیغ نموده و افکار و اذهان مردم را به شدت تحت تأثیر قرار دادند. جنبشهای دینی مختلفی که توسط این افراد پایهگذاری شد، با وجود پذیرش دستهای از اعتقادات اسلامی، محل تجلی و تبلور برخی از عقاید و باورهای ایران باستان بودند.
از میان جنبشهای دینی مختلفی که در قرون اولیه اسلامی رخ داد، ما در این جستار برآنیم تا جنبشهایی را بررسی کنیم که نه تنها اندیشههای ایرانی در آنها وجود داشته باشد، بلکه خاستگاه آنها ایران بوده و در دو قرن اول هجری رخ داده باشند. با این توصیف، فرقی چون میمونیه – از خوارج – و منصوریه – از فرق غلات – که اعتقاداتی همچون ازدواج با محارم در بین آنها به چشم میخورد،[1] چون خارج از مرزهای ایران شکل گرفتند و خاستگاه اولیه آنها در ایران نبوده، مورد بررسی قرار نمیگیرند و شورش افرادی چون ابوعیسی اصفهانی،[2] شُرَیْکبنشیخ مهری[3] و یوسف البرم[4] نیز با اینکه شورشهایی دینی بوده و در ایران شکل گرفتهاند، اما چون اندیشههای ایرانی در عقاید آنان وجود ندارد، بررسی نخواهند شد.[5] از اینرو، در پژوهش حاضر جنبشهای سیاهجامگان، بهآفرید، سنباد، اسحاقترک، استادسیس، راوندیه، سفیدجامگان و خرّمدینان، که جنبشهایی التقاطی بودند و تا حدی میتوان گفت بر پایهی آمیختگی اندیشههای ایرانی و اسلامی شکل گرفتند، مورد نظر خواهند بود.
سؤالاتی که در این پژوهش درصدد پاسخگویی به آنها هستیم، عبارتند از: آیا میان جنبشهای دینی شکلگرفته در دوران اولیه ایران و اندیشههای موجود در ایران پیش از اسلام ارتباطی وجود دارد؟ میزان تأثیرپذیری این جنبشها از اندیشههای ایران پیش از اسلام تا چه حد بوده است؟ کدام یک از ادیان ایرانی بیشترین تأثیر را بر این جنبشها گذاشتهاند؟
بر این اساس پایاننامه حاضر به چهار فصل تقسیم شده است:
در کلیات به ارائهی گزارشی کلی دربارهی باورها و عقاید ایران باستان در ادوار مختلف تاریخی و بررسی وضعیت ادیان مختلف در ایران پس از اسلام پرداخته و سپس جنبشهای دینی موردنظر در ایران پس از اسلام معرفی شدهاند.
در فصل اول به معرفی جنبش سیاهجامگان و جنبشهای بهآفرید، سنباد، اسحاق ترک و استادسیس پرداخته شد و سیر تاریخی و عقیدتی هر یک از آنها به تصویر کشیده شد. در نهایت اندیشههای