بند اول: تعریف ضرر

معنای لغی
در فرهنگ فارسی (ضرر و زیان) مترادف خسارت است. [1] با این تذکر که ضرر نیز اساساً یک واژه عربی و از مصدر (ضرّ) به معنای سوء حال و فقر و شدت است. [2] و (ضرّ) اسم و به معنای ضد نفع است. اما واژه (زیان) ظاهراً یک واژه پهلوی است. [3]

واژه خسارت نیز از ریشه (خسر) و اساساً عربی است، در فرهنگ عربی [4] این معانی برای آن ذکر گردیده: از دست رفتن، نابود شدن خسران، کاهش و زیان و نقص و نابودی است. ابن منظور اعرابی گفته است: نقص در پیمانه و ترازو را (خسر) گویند و (خسر) یعنی (هلک) [5]. راغب گفته است: این کلمه هم در مورد انسان استعمال می شود و گفته می شود خسران کرد و هم در مورد عمل انسان به کار می رود و می گویند تجارت فلانی خسران کرد. [6] خسارت در ساختارهای مختلف و با معانی گوناگونی در قرآن کریم نیز به کار رفته است. [7] از جمله در معنای زیانکار دن و زیان کردن (سوره حج / 11) کاستن و کم گذاشتن در پیمانه و ترازو (سوره مطففین/3) و …

در لسان حقوقی خسارت هم به معنای ضرر و زیانی است که فاعل زیان به مال، عرض، عواطف و شهرت دیگران وارد می آورد و هم به معنای تاوانی است که فاعل زیان در مقام جبران خسارت به زیان دیده می

پردازد[8] که این معنای دوم عموماً با واژه غرامت مورد اشاره قرار می گیرد.

با دقت در مفاد پاره ای نصوص قانونی از جمله مواد 727 و 728 قانون آیین دادرسی مدنی سوابق (مصوب 1318) معانی مورد اشاره به روشنی استنباط می شود.

شایان ذکر است که در حقوق بیمه خسارت و ضرر، معنا و مفهوم ویژه ای دارد که با مطالب ارائه شده تفاوت دارد. در حقوق بیمه منظور از خسارت در بسیاری مواقع، حادثه زیان بار است نه نفس زیان و غرامت. اتوهاگن حقوقدان آلمانی در این خصوص می گوید: خسارت عبارت است از «وقوع خطر یا تحقق امری که بیمه گر در قرارداد بیمه متعهد جبران عواقب آن می باشد»[9] . به نظر ژولیوس فن گیرکه، دیگر حقوقدان آلمانی، «واقعه یا پیشامدی که موجب انجام تعهد اساسی بیمه گر شود» خسارت نامیده می شود. [10] ملاحظه می شود که در حقوق بیمه خسارت در بسیاری  موارد معادل زیان وارده یا حتی غرامت مورد پرداخت نیست بلکه مترادف با واقعه زیانبار است.

از آنچه که بیان شد می توان نتیجه گرفت که از دید حقوقی بین مفهوم خسارت و ضرر رابطه عموم و خصوص مطلق برقرار است و خسارت مفهومی عامتر از ضرر است. با وجود این از نظر این مباحث و مطالب مطرح شده در آن خسارت مترادف با ضرر خواهد بود و هر دو واژه به یک معنا به کار خواهد رفت.

[1] –  فرهنگ فارسی، محمد معین، ج اول، صص 1419 و 2186، فرهنگ فارسی عمید، حسن عمید، ج اول، ص 857.

[2] –  لسان العرب، جمال الدین محمد بن مکرم ابن منظور، ص 238.

[3] –  فرهنگ فارسی، حسن عمید، ج 2، ص 1126.

[4] –  لسان العرب، جمال الدین محمد بن مکرم ابن منظور، ج 4، ص 238؛ المصباح المنیر، احمد بن محمد بن علی المقری القیومی، جزء اول و دوم با هم، ص 168.