استاد راهنما
دکتر محمد مقدم
استاد مشاور
دکتر حمید هاشمی مقدم
برای رعایت حریم خصوصی نام نگارنده درج نمی شود
تکه هایی از متن به عنوان نمونه : (ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل است)
چکیده
زیره سبز گیاهی یکساله متعلق به خانواده چتریان است. دانه این گیاه حاوی اسانس و دارای خواص ضد نفخ، ضد تشنج و صرع، مقوی معده و مدر می باشد. این تحقیق به منظور بررسی اثر فاصله کاشت و سطوح مختلف کود ازت بر رشد، نمو، عملکرد و میزان اسانس گیاه زیره سبز Cuminum cyminum. L)) درشمال شرق ایران انجام شد. آزمایش بصورت فاکتوریل در قالب طرح بلوکهای کامل تصادفی با 3 تکرار اجرا گردید. تیمارهای آزمایش شامل 3 فاصله کاشت (20، 30، 40 سانتی متر) و 4 سطح کود نیتروژن (0، 50، 100، 150 کیلوگرم در هکتار) بود. نتایج تجزیه واریانس نشان داد فاصله کاشت و کود ازت تأثیر معنی­داری بر تمام صفات مورد مطالعه زیره سبز داشت. بیشترین تعداد شاخه فرعی، تعداد چتر در بوته و وزن هزار دانه در فاصله کشت 40 سانتی متر و کاربرد 50 کیلوگرم در هکتار کود ازت ، بیشترین ارتفاع و تعداد دانه در بوته در فاصله کشت 30 سانتی متر و کاربرد 50 کیلوگرم در هکتار کود ازت، بیشترین درصد و عملکرد روغن در فاصله کشت 40 سانتی متر و کاربرد 100 کیلوگرم در هکتار کود ازت، بیشترین درصد N، Pو K در فاصله کشت 40 سانتی متر و کاربرد 150 کیلوگرم در هکتار کود ازت، بیشترین درصد اسانس در 30 سانتی متر و بدون کود ازت و بیشترین عملکرد دانه و اسانس در فاصله کشت 40 سانتی متر و بدون کود ازت مشاهده شد. نتایج آنالیز اسانس نشان داد درصد ترکیبات عمده اسانس شامل گاما- ترپینن، کومین الکل، کومینیک آلدئید، بتا- پینن، پی- سیمن و سافرانال در تیمارهای مختلف، متفاوتند. بر اساس نتایج این تحقیق با توجه به هدف تولید، فواصل کاشت و میزان کود ازت متفاوتی برای حداکثر رشد و نمو و عملکرد زیره سبز در شرایط اکولوژیکی مشابه توصیه می­شود.
کلمات کلیدی: زیره سبز، عملکرد، فاصله کاشت، کود ازت، اسانس
جوامع بشری از ابتدای شکل‌گیری در ارتباط نزدیک با محیط اطراف خود بوده و از اجزاء تشکیل دهنده محیط، برای غذا و دارو استفاده کرده است. شناخت گیاهان و استفاده از آن‌ها به عنوان غذا و دارو به طور مسلم از طریق آزمون و خطا بوده و به تدریج انسان توانسته است احتیاجات خود را از محیط اطراف خود تأمین نماید. با شکل‌گیری تمدن‌ها و فراهم آمدن امکانات بیش‌تر، شناخت انسان به تدریج کامل‌تر شده است. گیاهان دارویی یکی از منابع مهم برای درمان بیماری‌ها بوده‌اند و در تمدن‌های پیشین جمع‌آوری و کشت آن‌ها در مکان‌های مقدس نظیر دیرها و صومعه‌ها متداول بوده است. استفاده از گیاهان در طب سنتی در ایران و سایر کشورهای جهان متداول بوده و بر اساس شواهد تاریخی، کشور ایران در این زمینه پیشتاز و از کشورهای مطرح جهان بوده است (جم‌زاد، 1388).
کشور پهناور ایران دارای سابقه تاریخی در طب سنتی بوده و با داشتن شرایط متفاوت اکولوژیکی و زیستی و دارا بودن بیش از 7500 گونه گیاهی که حدود 10 تا 15 درصد آن دارویی شناخته شده اند، دارای پتانسیل بالقوه بسیار بالایی برای تولید، فرآوری و صادرات گیاهان دارویی می‌‌باشد و این لازمه مدیریت صحیح و ایجاد یک سیستم یکپارچه بین بخش‌های مختلف کشاورزی، منابع‌طبیعی، صنایع‌دارویی، مراکز تحقیقاتی، دانشگاهی و بازرگانی است (ابراهیمی، 1380؛ امیدبیگی، 1379؛ صمصام شریعت، 1374). بنابراین تولید انبوه گیاهان دارویی علاوه بر تأمین نیازهای داخلی مراکز تولید و صادرات، موجبات کاهش فشار بر عرصه‌های طبیعی کشور را فراهم خواهد ساخت.
پیشرفت علوم و فنون در قرن‌های 17 تا 21 میلادی، درهای جدیدی را بر روی انسان گشوده و شناخت او را در مورد محیط اطرافش و به عبارت دیگر اکوسیستمی که در آن زندگی می‌کند، به طور چشمگیری افزایش داده است. به طوری‌که دیگر تنها یک گونه خاص از یک جنس گیاه نیست که می‌تواند به عنوان دارو و یا غذا مورد استفاده قرار بگیرد، بلکه با کمک علم گیاه‌شناسی، خانواده‌های مختلف گیاهی شناسایی و جنس‌ها و گونه‌های مختلف در هر خانواده نام‌گذاری و طبقه‌بندی شده‌اند. با استفاده از روش‌های پیشرفته، اجزاء مختلف ترکیبات شیمیایی گیاهان نیز شناسایی شده‌اند (جم‌زاد، 1388). بنابراین شناسایی علمی گیاهان با استفاده از قوانین گیاه‌شناسی و نام‌گذاری آن‌ها با استفاده از اسامی لاتین، امکان مستند‌سازی گیاهان دارویی را فراهم ساخته است. به علاوه، تعیین محدوده جغرافیایی پراکندگی گیاه این امکان را به محققان مختلف داده تا بتوانند با دقت و صحت گیاهان مورد نظر را انتخاب و مورد استفاده قرار دهند (جم زاد، 1388).
گیاهان دارویی نقش کلیدی در بهداشت جهانی ایفاء می‌کنند. در دهه‌های اخیر، توجه‌زیادی به احیای مجدد گیاهان دارویی و الحاق و استفاده آنها در سیستم طب مدرن شده است. این امر به دلایل متعددی نظیر آگاهی از عوارض جانبی داروهای شیمیایی، هزینه کم این داروها، مقاومت برخی از پاتوژنها به داروهای شیمیایی و نیاز به داروهای جایگزین، عدم وجود دارو برای برخی از بیماریها، عدم امکان تولید مصنوعی بعضی ترکیبات مؤثره در صنایع داروسازی، ارزش دارویی و تجاری آنها و همچنین اهمیت مواد مؤثره گیاهان دارویی در صنایع غذایی، آرایشی و بهداشتی می‌باشد. به همین دلیل مصرف این گیاهان روز به روز افزایش یافته است ( امیدبیگی، 1375؛ ارنست و کاتلین[1]، 2000).  
1-1- علت رویکرد جهانی به تحقیقات و استفاده از گیاهان دارویی
رویکرد جهانی به استفاده از گیاهان دارویی و ترکیبات طبیعی در صنایع دارویی، آرایشی، بهداشتی و غذایی و به دنبال آن توجه مردم، مسئولین و صنایع داخلی به استفاده از گیاهان دارویی و معطر، نیاز مبرم به تحقیقات پایه‌ای و کاربردی وسیعی را در این زمینه نمایان می‌سازد. گیاهان دارویی یکی از منابع بسیار ارزشمند در گستره وسیع منابع طبیعی هستند که در صورت شناخت علمی، کشت، توسعه و بهره‌برداری صحیح می‌توانند نقش مهمی در سلامت جامعه، اشتغال‌زایی و صادرات غیر نفتی هر کشوری داشته باشند. تنوع آب و هوا و شرایط اکولوژیک مختلف، باعث تنوع و غنای گیاهان دارویی در سراسر ایران شده است. تحقیقات همه جانبه و بهره‌برداری صحیح از این گیاهان، به ویژه در زمانی که استفاده جهان از گیاهان دارویی در صنایع دارویی، آرایشی، بهداشتی و غذایی شتاب بسیار بالایی گرفته است، لازم و ضروری است.
برنامه‌ریزی جامع برای گیاهان دارویی می‌تواند علاوه بر دستیابی به مدیریت توسعه پایدار در این بخش بالاخص در ابعاد کلان توسعه اقتصادی، زیست محیطی، بهداشتی (خودکفایی دارویی)، اشتغال، امنیت غذایی و ذخایر ژنتیکی در عرصه ملی و جهانی به عنوان یک منبع درآمد ارزی برای کشور محسوب و ایفای نقش نماید. وجود برنامه‌ای جامع و هماهنگ بین مراکز تحقیقاتی، آموزشی و اجرایی و همچنین وجود اعتبار لازم در این امر می‌تواند راه‌گشای توسعه در گیاهان دارویی باشد. در این ارتباط یک نظام مدیریتی و جامع‌نگر نیازهای تحقیقاتی و اجرایی کشور را تعیین نموده و در نهایت با کنار هم قرار دادن نتایج بدست آمده، راه‌حل‌های مناسبی را به منظور توسعه در امر تولید و فرآوری گیاهان دارویی و در نهایت داروهای گیاهی ارائه خواهد نمود.
1-2- علت رویکرد جهانی به کشت و کار و تولید گیاهان دارویی
از زمانی که بشر به اهمیت گیاهان داروئی در درمان بیماری‌ها پی برد، شروع به جمع‌آوری این گیاهان از عرصه‌های طبیعی نمود، که این کار باعث تخریب مراتع و جلوگیری از زادآوری طبیعی این گیاهان شده است. امروزه نیاز بیش از حد بشر به دارو و وجود بیماری‌های خاص و کاربرد وسیع این گیاهان در بهبود بیماری‌ها باعث تقاضای بیشتری برای این گیاهان شده است، فراورده‌های گیاهی برای حفظ سلامت و تغذیه انسان‌ها و درمان بیماری‌ها به شکل داروها، آنتی‌اکسیدان‌ها، چاشنی‌ها، خوش‌بو‌کننده‌ها، رنگ‌ها و حشره‌کش‌ها استفاده می‌شوند. اگرچه در دهه‌های قبل، استفاده از دارو‌های سنتتیک موجب کاهش استفاده از مواد گیاهی دارویی طبیعی شد، ولی در سال‌های اخیر، به علت اثر سوء داروهای سنتتیک، استفاده از داروهای گیاهی دوباره رونق یافته و تقاضای جهانی برای این مواد گیاهی افزایش چشم‌گیری پیدا کرده است و برخی از این داروها مانند داروهای گروه تروپان آلکالوئیدی، گروه اوپیوئیدی و داروهای ضد سرطانی بعضاً جایگزین مناسب شیمیایی هم ندارند ( امین، 1380) و به همین دلیل مصرف و تحقیقات داروهای گیاهی روز به روز در حال افزایش است. کشورهایی نظیر آمریکا، کانادا، چین، مجارستان و هند بیش‌ترین تحقیقات را در این زمینه انجام می‌دهند ( رجحان، 1360). بنابراین برای جلوگیری از تخریب جنگل‌ها و مراتع و مناطق بهره‌برداری، برداشت از طبیعت بایستی کاملاً قطع و یا به صورت محدود و با برنامه‌ریزی خاصی که موقعیت اقلیمی منطقه، میزان تولید و زادآوری گیاه و هم‌چنین مسأله تخریب و فرسایش و نیز سایر موارد زیست محیطی را در نظر می‌گیرند، اتفاق بیافتد. از آن‌جایی که اکثر گیاهان دارویی در مرحله گلدهی برداشت می‌شوند و به تولید بذر جهت زادآوری نمی‌رسند به تدریج باعث از بین رفتن یک یا چند گونه می‌شوند، بنابراین در کشورهای مختلف اقدام به تولید بذر و کشت انبوه این گیاهان نموده‌اند به طوری‌که کشور پرو یک چهارم کل زمین‌های زراعی خود را به کشت این گیاهان اختصاص داده و یا کشور چین که انیستیتو و مراکز تحقیقاتی فراوانی جهت تولید بذر و کشت گیاهان دارویی دارد (

توکلی صابری و صداقت، 1379). کشور ما نیز دارای یکی از غنی‌ترین منابع گیاهان دارویی بوده که در نقاط مختلف ایران پراکنده شده‌اند. رویکرد دوباره به استفاده از گیاهان دارویی و برداشت‌های بی‌رویه و مستقیم از طبیعت در دهه‌های اخیر از یک طرف و وقوع تنش‌های محیطی طبیعی از طرف دیگر موجب فرسایش شدید ژنتیکی در گونه‌های گیاهی پر ارزش گردیده است ( امیدبیگی، 1376). این وضعیت تا جایی پیش رفته که برخی از گیاهان دارویی بومی یا از بین رفته و یا در معرض انقراض قرار گرفته‌اند ( هویزه و همکاران ،1380).
1-3- وضعیت گیاهان دارویی در ایران
ایران با برخورداری از سابقه تاریخی درخشان در طب، استعدادهای بالقوه جغرافیایی و اقلیمی (11اقلیم از 13 اقلیم جهانی)، دامنه تغییرات درجه حرارت روزانه (50 درجه سانتی‌گراد)، 300 روز آفتابی در سال، و تنوع بالای گونه های گیاهی (7500 الی8000 گونه) که 10 تا 15 درصد آن دارویی است، توانایی بالقوه‌ای در زمینه توسعه و تولید گیاهان دارویی دارد ( آزادبخت، 1378؛ امیدبیگی، 1379). در حال حاضر حدود 66 هزار هکتار از ارضی کشاورزی در استان‌های مختلف کشور، به کشت گیاهان دارویی اختصاص دارد و از مجموع مزارع اختصاص یافته به گیاهان دارویی، حدود 65 هزار تن محصول تولید می‌شود ( عصاره و سید اخلاقی، 1388). میزان صادرات کشور در سال 1386 به میزان 63 میلیون دلار ثبت شده است که عمده‌ترین اقلام زیره، گشنیز و عصاره شیرین بیان بوده است. این در حالی است که ارزش کل واردات گیاهان دارویی و مواد اولیه گیاهی در سال 1386 به میزان 85 میلیون دلار بوده و بیش‌ترین ارزش میزان واردات گیاهان دارویی و فرآورده‌های مرتبط، معادل 59 میلیون دلار مربوط به اسانس‌ها می‌باشد ( غلامشاهی، 1388). در حال حاضر 35 شرکت داروسازی گیاهی در کشور مجوز فعالیت دارند و حدود 300 قلم داروی گیاهی در کشور تولید می‌گردد، که حدود 4 درصد داروهای مورد استفاده جامعه را تشکیل می‌دهند و تعداد گیاهان مورد استفاده برای تهیه این داروها (طبق گزارش وزارت بهداشت) حداکثر 90 گونه گیاهی است. همچنین تعداد 60 قلم ترکیبات آرایشی با منشاء گیاهی در کشور تولید می‌گردد که بسیاری از مواد اولیه این فرآورده‌ها از خارج وارد می‌گردد (عصاره و سید اخلاقی، 1388). این در حالی است که تنوع گونه‌ای و ذخایر ژنتیکی از ویژگی‌های بارز این سرزمین بوده و با بهره‌گیری از حدود هشت هزار گونه گیاهی و حدود 1500 گونه گیاه دارویی و انحصاری و بومی بودن برخی از آن‌ها که از ارزش دارویی و صنعتی بالایی برخوردارند (ابراهیمی، 1380)، در صورت کشت و فراوری می‌توانند علاوه بر تأمین نیاز بازار داخل، در بازارهای جهانی بدون رقیب وارد شوند. علی‌رغم این‌که همواره استفاده از گیاهان دارویی و تأمین دارو از منشاء گیاه، از ویژگی‌های بارز طب ایرانی محسوب می‌شود اما به رغم پیشینه تاریخی درخشان و گذشته پر افتخار، عملاً جایگاه ایران امروز در این دانش